Bioorganik kimyo. Vitam inlar o’quv-uslubiy qo’llanma namangan 2013

f's e i
t>
£ )
'•k
V I T A M I N
U yq u v a is h t a x a g a , teri 
v a s o c h , x o le s t e r in n in g
q o n d a g i m iq d o r ig a
t a 's ir q ila d i.
H
в
l
0
T
1
N
I'ss^
j y 4«w
V I T A M I N
Q o n u y u s h is h in i
ta’m lnlaydl,
o s te o p o ro z o ld in i
. * 
1
'
CK
I *1 
cn 
CH,
o ladi
4 J-' си.си с <сн.см.сн.си),ек. 
о
Ko'katlarda, ko'k 
pom odorda, katta 
o'lchamli un 
nonida, karam da, 
shipinatda 
aniqlangan.
F
I
T
0
M 
E
N 
A
D
1
О
N
58

Ш
ь
V I T A M I N
JL Z
Nuklein kislotalar, 
a m ln oH slotalar slntezlda 
q atn ash ad i, q on h osil bo 'llsh
organlartni bo sh q aradi, 
Yetishm ovchlllglda- peliagra(terf 
z ararlanish i, derm atlt dlareya, 
u yq u slzlik ,d ep resslya)
C h o 'c h q a , baliq,
y e r y o g 'o q ,
p o m id o r,
p e t ru s h k a ,
s h ip o v n ik , x u lv a
ta rk ib id a
u c h ra y d i.
VITAMINLARNING SAN O ATDA ISH L A B CHIQARILISHI
I *
КтЩ
« opvjrt» 4MIU> »«
59

Go'zallik va sog’lom 
hayot uchun vitam inlar
S O C H U C H U N : A , В 2, B 6 , 11
K O ' Z U C H U N : A v a В
T I S H U C H U N : E v a D
' П R N O Q L A R U C H U N : A , D , C
Т Е М V A B U T U N O R G A N I Z M
U C H U N : A , B 1 , B 1 2 , E
GIPOVITAMINOZ
Vitamin yetishmovchilik xillari
AVITAMINOZ
Q i s m a n v i t a m i n
y e t i s h m o v c h i l i g i d a
Tez charchash, 
jaxldorlik, 
infeksiyalar bilan 
kurasha olmaslik
O rgan izm d a biron ta 
vitam in
y e tish m o v c h ilig i
S in g a , raxit, s h a b k o ’rlik, p e lla g ra , 
beri-beri
60

O Z U Q A M A X S U L O T L A R ID A
Y O G 'D A ERUVCUAN
S U V D A E B U V C H A N V IT A M IN L A R
M A X S U L O T L A R
с
В,
в*
в«
PP
F ol lu&lotau
N am atak(q u ru q )
1200
0,15
0,84
-
1,50
-
N i m i t i k (yangi)
470
0,05
0,33
-
0,60
-
K a ra m
50
0,06
0,08
0,14
0,40
10,0
Rangli karam
70
0,10
0,10
0,16
0,60
23,0
Q o ra sm orodina
200
0,02
0,02
0,13
0,30
5,0
A p elsinlar
60
0,04
0,03
0,06
0,20
5,0
Zem lyam ka
60
0,03
0,05
0,06
0,30
10,0
C hakanda
200
0,10
0,05
0,11
0,60
9,0
No'xoc
0
0,81
0,15
0,27
2,20
16,0
L
oti
у a
0
0,50
0,18
0,90
2,10
90,0
Y ash il goroshek
25
0,34
0,19
0,17
2,0
20,0
K
o
T
l
piyoz
30
0,02
0,10
0,15
0,30
18,0
Lavklagi
10
0,02
0,04
0,07
0,20
13,0
Y angi oq qo'zjqorin
30
0,02
0,30
0,07
4,6
40,0
Q u ritilg a n q o 'n q o rin
150
0,27
3,23
-
40,4
-
P ih e n o
-
0,02
0,04
0,52
1,15
40,0
C rechka krupasi
-
0,53
0,20
0,40
4,19
32,0
61

D A V O M I
Maxsulotlar
с
Bi
Bj
Bu mkg
PP
Fol kislotasi
Tuxum
-
0,07
0,44
0,12
0,19
-
-
Oq non
-
0,21
0,2
0,30
-
2,81
32,0
Moljigari
33
0,30
2,19
0,70
60,0
0,8
240
Mol go’shti
следы
0,07
0,18
0,39
2,80
3.0
8,9
Tovuq
-
0,07
0,15
-
-
3,7
■
Quyon go’shti
•
0,08
0,10
-
•
4,0
-
Tomatlar
25
0,06
0,04
0,1
0,5
0,7
-
Tvorog
0,5
0,05
0,30
0,11
1.0
0,30
35
PishJoq
10,5
0,05
0,5
-
2,0
0,2
10-45
Kcta
2.2
0,33
0,20
0,50
4,0
2.8
15.1
Qora ikra
7,0
0,30
0,36
0,29
1,52
24,0
Achchitqi
0,60
0,68
0,58
11.4
550
Chov
10
0,07
1,0
.
8.0
.
Kofe
■
.
1,0
■
24
.
Sut
1,15
0,047
0,198
•
0,103
-
62

I n s o n g a v i t a m i n l a m i n g k u n l i k c H t i y o ji v a i l l a m i n g a s o s i y f u n k s i y a l a r i
V I T A M I N
S u t k a l l k
e h tiy o j
F U N K S I Y A L A R
A s k o r b i n k is lo ta
5 0 - 1 0 0 m g
O r g a n iz m n i n g e k s tre m a l ta 's iig a q a r s h ilig in i
T i a m i n ( B l )
1 ,4 - 2 ,4 m g
N c r v
s n t c m a ji fa o liy a tim , yog* т а u g le v o d la r
liiriiiliirii I
k
» I
k
|<
u
<
k
1
i
R i b o f l a v i n (B 2 )
1 .5 — 3 .0 п щ
U g le v o d la r , yog’la r , o q s illa r a lm a s h in is h id a q a tn a s h a d i
P ir ir lo lc s in (R fi)
2,0
- 2 ,2 m e
N c r v d z i m i s o ^ lig in i va o q s il y u tu lis h ig a
N ia s i n (PP>
1 5 - 2 0 год
H u ja y r a d a m o d d a la r a lm a s h in is h id a q a tn a s h a d i. 
P c lla g ra n i v e d s f u o a n n d a c h a q ir a d i
K o l k is lo ta <ВУ)
200
Q o n h o iil qiluvcbi am ino kiilotalar u nte zida qatnaihadi. N u klein 
kislotalar x o lin u n te u d a qatnaihadi
S i a n o t o b i l l a i n i n ( B l ? )
jf — 
S m l g
Q o n h os il q ilu v c h i, 
a n m u y i 
o ld in i o ia d i, o rg a n izm o'sishi uc hu n
kerak
iB io t in ( H )
5 0 -300 m k g
K is lo ta la r a lm a s h in is h id a q a tn a s h a d i
P a n t o t e n k is lo ta (В Я )
5 — I Q m g
U g ie v o d y o g 'i, o q t i lla r a lm a s h in is h id a q a tn a s h a d i
X o l i n
2 5 0 - 6 0 0
n x k g
B io lo g ik fool m o d d a la r s in te z id a q a tn a s h a d i
P e t i n o l (A )
0 ,5 — 2 , 5 m g
K o ’r is h n i y a z s h ila y d i, s u y a k la i h a r a k a tc h a n lig in i saq lay di
K a ls if e r o l ( D )
2 ,5 — 1 0 m k g
Kalsiy 
та 
foifor almashinishida, suyak 
та 
tishlar mincrallamshida krrak
T o k o f e r o l ( £ )
8 - 1 5
F a o l a n tio k s id lo v c lii
63

O ch iq d a r s ta fsilo ti
Boshlovchi:
Qadim-qadim zamonda xudo nazari tushgan O ’zbekistonning Axsikentida polvon 
bola tug’ilgan ekan, uning ko’zi va jussasiga qarab doya kampir bu bola dunyoni zabt 
etadi, katta shahami barpo etadi degan ekan.
Bola tez o’sib polvon yigitga aylanibdi, ketmonni yerga urganida katta 
bo’ laklari ajralar ekan, shu harakat tufayli Axsikent yonidagi botqoq, tuzga ko’p 
yerdan sizot suvlar ariqlar orqali oqib, ochilgan chakalakzorlari tozalashga imkon 
bergan ekan.M ing yillar chirindiga boy ser hosil yerlar ochilib, unda mehnat qilgan 
dehqonlar hosili tezda butun dunyoga tarqalibdi, bu mevalar, sabzavotlar qayerdan 
deb so’raganda namakkondan deb javob berilar ekan, oxir oqibat bu Namangandan 
deyila boshlanibdi hozirgi shahar Axsikentni vayron qilingandan keyin rivojlanib 
ketgan.
64

Axsikentlik yigitim iz kuchga kirib bir nechta tengqurlari bilan Xorazmga sayohatga 
boribtilar, o ’sha davrda mashhur M a’mun Akademiyasi olimlari bilan hamsuhbatda 
bo’ libdilar, allom a Beruniyning yer yumoloq uning teskari tomonida hayot bor degan 
fikri sayohatchilami yo’ l yurishga davat qilibdi, avval ular Misr ehromlari va Nil 
daryosida Farg’ona vodiysi vakilli tomonidan suv o’ lchagich asbobi bilan 
tanishibdilar, qabrini ziyorat qilibdilar, Shundan keyin Makka Madinalarda haj safari 
udumlarini o’tqazib ulamolar duosini olib yangi qitani ko’rish uchun katta yelkanli 
kemaga o ’tiribdilar. Kema Afrika yonidan suzib vohimali uchburchak joylashgan 
bug’ozdan o ’tibdi. Sayohatda bo’ ronlar, shamolsiz daqiqalar va boshqa boy ta’surotli 
holatlarga uchrabdilar.
Oxir oqibat yangi qitaga yetib kelibdilar, u yerdagi mahalliy xalq hindular bilan 
savdo sotiq qilibdilar, oralarida sochi to’kilib, milklari qonayotgan sayohatchilami 
davolash uchun mahalliy xalq qo’llayotgan pomidor, yer nok, kartoshka, kungaboqar, 
na’matak va boshqa dorivor o ’simliklarni yig’ ib, qaytib kelayotganda ovqatlarga, 
shifobaxsh choylar shaklida o’rtog’ lariga beribdi. Uyga sog’ salomat kelibdilar. 
Bundan xabar olgan rus olimi Lunin demak bularda oz miqdorda lekin dorivor ta’sirli 
moddalar bor ekan deb xulosa qilgan. Funk esa bular vitaminlar (vita-hayot) biologik 
jarayonga kerakli moddalar deb ta’riflagan.
65

А В С Д
Tezda 20dan ortiq shu-tabiatli moddalar ochilgan va ular ikki guruxga bo’ lingan:
1. Suvdaeruvchi vitaminlar.
2. Y o g ’da eruvchi vitaminlar.
Boshlovchi:
Mana shu vitaminlar o ’zlari haqida m a’ lumot bersinlar!
Talabalar vitaminlar haqida m a’ lumot beradilar 
Boshlovchi:
Men savol beraman ikkala gurux a’zolari javob beradi.
1. Qaysi vitaminlar o’simliklarda sintez bo’ ladi (birinchi guruxga)
2. Qaysi vitaminlar hayvonlarda sintez bo’ ladi (ikkinchi guruxga)
3. Ikkala guruxga. Qaysi vitaminlar organizmdagi jarayonlar hisobida paydo 
bo’ ladi, formulasini yozing
Boshlovchi:
Vitaminlar qo ’llanilishi haqida ma'lumotlarni kim aytadi, faqat medisinadagi preparat
nomi asosida
Boshlovchi:
Hozirgi vaqtda gazetada va televideniyeda o'zaro kelishaolmaydigan vitaminlar
66

haqida m a’lumotlar mavjud, kirn asoslangan ko’proq misollar keltiradi 
Boshlovchi:
Endi teskari savol qaysi vitaminlar birgalikda qo’ llanilishi mumkin.
Boshlovchi:
Siz tadbirkor bo’lganingizda vitaminlarga qanday yondoshasiz 
Boshlovchi
Har bir gurux o ’zi tayorlagan krassvord, skanvordini o'zaro almashib yechsin 
Boshlovchi, endi xulosa uchun ustozimizga so’z beramiz.
Dars yakunlanadi 
_____

Dars taxlili
16.04.2012. yil. 
Dushanba 1-juftlik.
Dars o'qituychi: 
k.f.d. professor SH.V. Abdullayev 
Kurs: 
III. 
301, 302, 303.
Jami talaba - 79 ta. 
qatnashdi 79 ta.
Fan: 
Bioorganik kimyo.
M avzu: 
Vitaminlar. 
4
Mash?ulot turi: ma'ruza.
I. Tashkiliy qism. Darsning borishi.
1) O'qituvchi salomlashdi.
2) Auditoriya darsga tayyor xolatda.
3) Davomat 100%, gurux jurnali rasmiylashtirildi.
4) Siyosiy daqiqa. 
(5 minut)
Siyosiy -daqiqada xalqaro miqyosda "Zelennaya ximiya" konferentsiyasi 
o'tkazilganligini 
ma'lum qildi. Konferensiyaning siyosiy, ijtimoiy, tarbiyaviy 
tomonlari ochib 
berildi. Undagi ekologiyani saqlash, tabiatni sevish, "Planeta "ni 
asrash g'oyalari singdirildi.
II. Oldingi mavzu yuzasidan savol-javob 5 minut. Quyimolekulyar bioregulyatorear 
( I I . 04.2012.y) kuni o'tilgan. Ushbu mavzuni talabalar ?anchalik o'zlashtirilganligini 
Sinash ma?sadida savol-javob o'tkazildi.Talabalar javobi umumlashtirilib, izoxlandi.
Faol talabalar baxolandi, ya'ni ularga musiaqil o'zlashtirgan yangi bilimlariga 
Reyting ballari qo'yildi.
III. Yangi mavzu doskaga yozildi. Mavzu rejasi:
1) 
Kirish. Vitaminlar tarixi. Sinflanishi.
2) 
Vitaminlarning farmakologik xususiyatlari.
3) 
Suvda eruvchan vitaminlar
4) 
Y og 'd a eruvchan vitaminlar
Darsning maqsadi:- Biologik faol moddalarni organizmga ta'sirini o rganish. 
(Vitam inlar asosida)
IV. Dars uchun kerakli materiallar:
Videoproektor, kompyuter, Elektron o quv-uslubiy majmua, vitaminlardan 
nam unalar, k org azm a materiallar.
V. 
Yangi mavzuni tushuntirish. 
50 minut.
O 'qituvchi vitvminlar mavzusini talabalarga oddindan berib qo'ygan. Shuning 
uchun darsni "Konferensiya" usulida o'tildi. Darsda kollektiv, ya'ni xamma ishtirok 
etdi.
Ayniqsa, barcha vitaminlar, ya'ni V,, V2, V3, Pb V6, С va xokazolar. Bittadan 
talabaga berilgan, talabalar xar bir vitaminlarning o'ziga xos xususiyatlari, 
organizmga ta'siri, ularni iste'mol qilishda bir-birlariga munosabatlari 
to'g'risida 
(ayrim joylari teatrlashtirilgan xolda) ma'lumotdar berishdi. Suvda eriydigan 
vitaminlarni sardori va suvda erimaydiganlarning sardori jarayonni boshqarib turdi. 
O 'qituvchi videoproektor orqali vitaminlarni doskada namoyish 
?ilib turdi. 
Auditoriyada ishtrok etinagan va faol bo'lmagan talabaning o'zi bo'lmadi
68

Dars jarayoni rasmga xam olib ?o'yi!di(ilovada keltirildi). O'qituvchi o'zini 
erkin 
tuta biladi. Talaba- o'qituvchi o'rtasida do'stona munosabat o'matilgan. 
O'qituvchi sof o'zbek tilida, tushunarli xolda gapira oladi. Nutqi ravon.
VI 
O 'tilgan mavzu yuzasidan talabalar bilim ini aniqlash va mustaxkamlash. 
Vitaminlarning fiziologik faol xususiyatlari, ularning kimyoviy formulalari,
qo'lanilishi to’g'risida muammoli savollar berildi. Talabalar javoblari taxlil qilindi, 
izoxlandi va o'qituvchi umumlashtirib yakun yasadi faol talabalar baxolandi.
V II 
Darsni yakunlash
M avzuga doir tayanch iboralar berildi, izox talab etadigan tayanch so'z va 
iboralar 
izoxlandi. ON- nazorat savollari talabalarga xavola etildi mustaqil 
uzlashtirishlari lozim bo'lgan materiallar berildi. Internetdan saydlar, Yandeks ru 
(yandex.ru) da kimyo buyicha elektron darsliklar saydlari m avjudligi, ulardan 
foydalanib, o 'z bilimlari oshirishlarini va mustaqil mavzularni o'zlashtirishlari 
tushuntirildi.
V III. Darsda quyidagi xujjatlar mavjud
l.M a'ruza matni 2. Ishchi dastur 3. Taqvim reja 
4. O 'q uv uslubiy majmua.
5. Elektron o'quv uslubiy majmua 
6.Tayanch konspekt "Taqdimot" usulida 
tayyorlangan 7. Gurux va o'qituvchi jurnali 8. Reyting mezoni 9. Mustaqil mavzular 
10. Darslik va qo'llanmalar.
IX. Darsning yutuqlari
O'qituvchi darsga chuqur tayyorgarlik ko'rgan. Talabalar xam darsga 
tayyorlanib kelgan.
Dars "Konferentsiya" usulida jam oa faolligida olib borildi. Barcha talabalar 
faol, talabalarni intilishi yuqori, xar bir talaba savolga javob berishga qodir. Talabalar 
qo'lida dars materiallari bor, ya'ni berib qo'yilgan oldindan. Darsda vedioproektor 
orqali "taqdimot" olib borildi. Tarqatma materiallardan unumli foydalanildi, dars o'z 
maqsadiga erisha oldi. O 'z muddatida dars yakunlandi.
X. 
Darsda yo'l qo'yilgan kamchiliklar: Deyarli kamchiliklarga yo'l qo'yilm adi, 
Doskadan kam foydalanildi.
XI. Darsni o'tilishi bo'yicha taklif va muloxazalar.
Dars o'zida ilmiy-nazariy bilimlarni to la mujasamlashtira olgan. 0'?ituv chi - 
talaba 
o'rtasida do'stona munosabat o'rnatilgan. Auditoriyada ijobiy psixologik 
muxit mavjud 
bo'ldi. O'qituvchi 
o 'z fanini chuqur biladi va talabalarga etkaza 
oladi. Dars o'tishda yangi 
texnologiyalarni qo'llay oldi. Komp'yuterdan musta?il 
foydala oladi. Darsda ilmiy yangiliklardan, internetdan olingan yangi ma'lumotlardan 
foydalanilgan.
Ushbu dars metodini ommalashtirilishini tavsiya qilingan va yosh o'qituvchilarni 
shunday darslarda ishtirok etib malakalarini oshirishlarini tavsiya etaman.
Taxlil xulosalari bilan tanishdim: 
professor SH.V. Abdullaev.
Darsni taxlil kiluvchi:
Kimyo kafedrasi mudiri 
dotsent R.Dexqonov
64

E L G I
B E L G I N I N G M A Z M U N I
[
m
]
M a v z u n o m i
о
Kutilayotgan natijalar
©
Reja
©
Savol
&
Topshiriq
' f
Taj riba
-
Nazorat
IS-
Foydalanilgan adabiyotlar
1 » .
f c r
Kompyuterdan foydalaning
в
Kompakt diskdan foydalaning
mm
ттт^йШ
Bilasizmi?
И fPAAM 1
S'
Maslahat
Ш
O ’qing, savolga yozm ajavob bering
0
Nazariy m a’lumot
!
Eslatma
70

M u n d a r ija
1.Kirish 
3
2. Vitaminlar 
4
3.Vitaminlar biosintezi 
33
4.Vitaminlarning o ’simliklar hayotidagi ahamiyati 
35
5. Vitaminlar saqlaydigan dorivor o ’simliklar 
37
6. Maxsulot tarkibidagi vitaminlarni aniqlash 
41
7. Foydalanilgan adabiyotlar 
46
8. Vitaminlar, ko’ rgazmali qurollar, slaydlar, jadvallar 
47
9. Ochiq dars 
64
10. Dars taxlili 
68
71