|
O’zlashma neologizmlarning tarjimada ifodalanishi
|
| bet | 12/22 | | Sana | 23.05.2024 | | Hajmi | 4,89 Mb. | | #251560 |
Bog'liq AHMADOVA1.4. O’zlashma neologizmlarning tarjimada ifodalanishi.
Bizga ma’lumki, turli tillarda so’zlashuvchi xalqlar vakillari bir birlari bilan munosabatda bo’lganlarida azaldan tarjimon yordamiga ehtiyoj sezganlar. Savdo sotiq ishlari, diplomatik munosabatlar va madaniy ma’rifiy aloqalar paytida hamma vaqt tarjimaga zarurat tug’ilgan. Mamlakatlar o’rtasida o’rnatila boshlagan aloqa munosabatlar turli tuman xujjatlarning o’zga xalqlar tillariga tarjima qilishni taqozo etgan.
Tarjima qardosh xalqlar tillari hamda xorijiy tillarni o’rganishning muhim shartlaridan biri sifatida o’quv jarayoning barcha bosqichlari bilan chambarchas bo’g’liq bo’lib, u o’quvchi va talabalarning o’rganilayotgan tillarni emas, ona tili hodisalarni ham ongli ravishda o’zlashtirishlariga ko’maklashadi.
Butun hayot jabhalarini qamrab olgan taraqqiyot va ilmiy-texnik revolutsiya va u bilan bog’liq bo’lgan xalqaro hamkorlik va kutilayotgan demografik portlash va boshqa mavjud bo’lgan muhim sivilizatsiyalar davlatlararo aloqani va xar xil tilda gaplashuvchi elat va millatlar jamiyatning rivojlanishiga olib keladi.
Turli tillarning semantik sestemalaridagi tafovut – bu shubhasiz dalil –ko’plab qiyinchiliklarning manbai hisoblanadi.
Tarjima jarayoniga psixologiya sohasidan qaralganda unga ikkita aqliy jarayon: tushunish va nutqqa ko’chirish; birnchidan agar tarjimon asliyat tili taklifini tushunsa, ya’ni o’zining aqliy rejalashtirishiga ko’ra ma’lumotni qisqartirsa undan keyin esa u rejalashtirgan tushunchani tarjima matnida kengaytiradi. Muammo shundaki bu aqliy jarayonlarni to’g’ridan-to’g’ri ko’rib bo’lmaydi va bu rejalashtirish nima ekanligi hamda ma’lumotni qisqartirish va kengaytirish qanday amalgam oshishi haqida tushunchaga ega emasmiz. Shuning uchun tarjima jarayoni boshqa yo’l bilan ta’riflanishi kerak. Xalqlarning turli tabiy, iqtisodiy – ijtimoiy – siyosiy sharoitida yashashlari natijasida ularning ongi, dunyoqarashi va alohida turli maxsus tushunchalar va normalar, prinsiplar qaror topadiki, bularning hammasi ham tilda aks etadi. Lekin, texnik taraqqiyot rivojlanishida boshqa bir davlatda paydo bo’lgan tushunchalarni anglatuvchi o’zlashma neologizmlar boshqa bir tilda muqobil variantga ega emasligi ham mumkin.
Chunki, har bir tirik til tanaffuzsiz o’zgarish va jadal taraqqiyotda bo’ladi. Uning olg’a siljuvchi komponentlaridan biri lug’at hisoblanadi. Boshqa til jabhalariga qaraganda, hammadan oldin leksik katta dinamika orqali uning kengayishi va o’zgarishi va rivojlanishi isbotlab berilgan.
Muqobil variantga ega bo’lgan leksika – bu shunday so’z yoki so’z birikmasi til taraqqiyoti bosqichlarida paydo bo’lgan narsalar, jarayonlar va borliqni anglatuvchi so’zlar bo’lib, ular tarjimada muqobil variantga ega emas. Muqobil variantga ega bo’lmagan leksikalar sifatida bitiruv malakaviy ishimizning asosi bo’lgan “iqtisodiy atama” larni misol keltirish mumkin.
Iqtisodiy matnlarni tarjima qilishda asosan, o’zbek tilida muqobil variantlarni topish yoki muqobili topilmasa, quyidagi tarjima usullaridan foydalanilaniladi:
1. Transkripsiya.
2. Transliteratsiya.
3. Kalkalash.
4. Tasviriy yoki ta’rifiy ifoda.
Transkripsiyalash - tarjima amaliyotining hozirgi vaqtda transkripsiyalash metodi diqqatga molik ravishda eng keng tarqalgan bo’lib, u so’zning orfografik shaklini berishga emas, balki fonetikasini bera oladi. O’zbek va ingliz tillarning fonetik sestemasining muhim farqiga binoan, bunday uzatish bir muncha sharti va bir qancha ingliz jaranglashining ayrim o’xshashlik va o’xshamasligini ishlab chiqaradi.
Umuman olganda tarjimon transkripsiyani ishlatganda albatta transleteratsiya elementlarini chetlab o’tib ketolmaydi. Hammasini ko’rib, umuman transleteratsiya va transkripsiya elementlari quyidagilarda o’z aksini topadi.
1. Talaffuz qilinmaydigan tovushlar transliteratsiyasi.
2. Reduksiyalangan unlilar transleteratsiyasi.
3. Ikki marotablik undoshlarning transleteratsiyasi.
4. Mavjud bo’lgan ayrim variantlarning ya’ni, grafikdagi eng yaqinlari. Iqtisodiy o’zlashma neologizmlarni transkripsiya orqali tarjima qilishga misollar.
Agency – Agentlik, Antique – Antik ( qadimiy narsa ), Auditor – Auditor, Audit – Audit (taftish), Attestation – Attestatsiya, Cargo (cargo ensurance) – Kargo (yukni sug’urtalash), Clause – Klauzula– (qonun, shartnoma, vasiyatnoma qismi, sharti, tanbehi), Consignor – Konsignant (dallollar orqali chegaradan o’tadigan tovarlarning egasi) va boshqalar.
Transliteratsiyalash. Bunday nomlanishiga sabab, tarjima harakatida bu usullarni ishlatishda uning o’rniga tovush harakati yoki tarjima qilinayotgan chet tilidan ona tilidagi so’zlarning mazmunini grafik shaklni berish orqali yuzaga keladi. Biroq bu usul tarjimasiz ko’rinadiganidek, lekin dalillarga asoslansak, bu yerda bir-birini o’rnini bosish, uni jonlantirish uchun muhim zamin sifatida faqat tarjimani amalga oshirish uchun qo’llaniladi. O’rnini bosuvchi so’z tarjima qilinayotgan tilning dalili bo’lib qoladi va shunga binoan chet tilida ham tashqi ko’rinishlari bir xil ekvivalent sifatida ishlatiladi.
Umuman olganda, bu yo’l tabiy til muammolaridagi doirada keng tarqalgan va qadimgilardan biri bo’lsa-da, u hozirda ham muhim ahamiyatga ega ekanligini davom ettirmoqda. Haqiqatdan ham, bu usuldan foydalanish hozirgi paytda qator ko’plab chegaralar bilan bog’liq (til siyosati, urf – odatlari va boshqalar).
Transliteratsiya metodi o’zbekcha harflar bilan inglizcha so’zni tashkil qiluvchi harflarni berish metodidir. Masalan: Dotatsiya – Dotation - (tashkilot, korxonalarga davlat tomonidan beriladigan yordam puli, moddiy yordam, qo’shimcha to’lov. Asosan zararni qoplash va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi).
Diler – Dealer – o’z hisobiga birja yoki savdo vositachiligi bilan shug’ullanuvchi ishbilarmon. Transliteratsiya XX asr oxirigacha tarjimonlar tomonidan keng qo’llanilgan. Bu uchun tarjimonga ingliz tili talaffuzini bilish shart emas edi, u ko’rish qobiliyati orqali chegaralanishi mumkin edi. Hozirgi vaqtda transleteratsiya deyarli barcha tarjimonlar tomonidan ishlatilayapdi.
Kalkalash. Xususan, kalkalash tarjima qilish usullari ichida alohida o’rin tutgan holda, u to’la tarjima qilinadigan va tarjima qilinmaydigan leksikalar o’rtasidagi o’rinni egallaydi. Kalkalashning o’zgarmasligi ichki formasining o’zgarmagan holda saqlanganligida namoyon bo’ladi. Kalkalashda ikki til o’rtasida to’g’ri keladigan ichki tomonlama o’zaro tillarda bo’lgan elementlar leksik birliklarga tayanadi. O’sha leksik birliklar qurilish materiali sifatida ishlatilib, o’zlashtirilgan ichki shaklni yoki tarjima qilinayotgan so’zni tiklaydi. Kalkalash – asliyatdagi leksik birliklarni tarjima tilidagi leksik birlik bilan almashtirishni ko’zda tutadi va tarjima tilida yangi so’z va ibora yasalishiga olib keladi: superpower - hukumron davlat; mass culture – ommaviy madaniyat; green revolution - yashil revolutsiya; transnational– transmilliy. Yoki so’zma–so’z tarjimaga qarindosh ekvivalentni yasash usuli sifatida – ekvivalent butunligi uni tashkil qilgan qismlardan ekvivalentlarning oddiy qo’shish orqali yasaladi. Shundan kelib chiqadiki kalkalash ko’pincha qo’shma atama so’zlarda uchraydi.
Masalan, “Copyright “so’zi ikki qism “copy” va “right“ so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, “copy” ya’ni nusxa, (mualliflik) “right “ – huquq ma’nolarini beradi . Bu so’zlarning ma’nosini umumlashtirish orqali “Copyright“ mualliflik huquqi ma’nosini ifodalaydi.
Kalkalash misollar o’zbek tili mazmunini vositalar orqali yoki so’z birikmasi morfologik shaklining qaytadan tiklanishidir.
Masalan, “Foreign capital“ – Xorijiy mablag’.
Shuningdek o’zlashma neologizmlarni tarjima qilishda “eksplikatsiya”, ya’ni izohli tarjimadan ham keng foydalaniladi. Bunda asliyatdagi leksik birlik tarjima tiliga tushuntirish, izohlash orqali o’griladi va odatda ekvivalentsiz leksikalar tarjimasida keng foydalaniladi: Avtarkiya - (grek.autarkeia- o’z-o’ziga yetarli) - bu o’zini o’zi mahsulotlar bilan ta’minlab, boshqalar bilan kamdan-kam aloqaga kirishishdir. Asosan natural xo’jalikka xosdir.
|
| |
