Mas’ul muharrir:
Xodjayev Begzod Xudoyberdiyevich – pedagogika fanlari doktori, professor.
Taqrizchilar:
Qodirov Qutlug’-bek Bekmurodovich - Termiz davlat pedagogika instituti
dotsenti, pedagogika fanlari doktori (DcS).
Bozorova Muslima Qodirovna – Termiz davlat universiteti “Pedagogika va
ijtimoiy ish” kafedrasi dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi.
Sharofiddinova Xadicha Gulyamiddinovna - Termiz davlat universiteti
“Psixologiya” kafedrasi dotsenti, psixologiya fanlari nomzodi.
Mazkur monografiyada sanogen (sog’lom) tafakkurni rivojlantirish
muammosining nazariy-metodologik asoslari, bo’lajak o’qituvchilarda sanogen
tafakkurni rivojlantirish zaruriyati, uning tarkibiy komponentlari, tamoyillari va
o’ziga xos xususiyatlari to’g’risidagi ilmiy-nazariy yondashuvlar o’z aksini topgan.
Shuningdek, bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning amaliy-
texnologik tizimi va pedagogik shart-sharoitlari hamda olib borilgan tadqiqot ishi
natijalarining mazmuni yoritilgan.
Ushbu monografiyadan umumiy o’rta ta’lim maktabi o’qituvchilari, talabalar,
professor-o’qituvchilar, tadqiqotchi-izlanuvchilar hamda keng jamoatchilik ham
foydalanishlari mumkin.
Monografiya Termiz davlat universiteti Kengashining 2022 yil 3 noyabrdagi
№3.4.3-sonli yig’ilish qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.
3
KIRISH
Jahonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar rivojida inson aql-zakovati hamda
ma’naviyati jamiyatni rivojlantiruvchi muhim omil va vosita ekanligi tobora ayon
bo’lib bormoqda. Bu esa, o’z navbatida erkin fuqarolik jamiyatini barpo etish uchun
zarur ijtimoiy faol fuqarolar, yuksak saviyaga ega mutaxassislar, mehnat bozorida
raqobatbardosh va innovatsion ta’lim muxitida hamkorlikdagi faoliyatga qodir
shaxsni tayyorlash zarurati bilan bog’liq pedagogik kadrlarni tayyorlash muammosini
yanada dolzarblashtirmoqda. Ayniqsa, pedagog kadrlarni tayyorlash xalqaro
dasturida talabalar faoliyatini rivojlantirishning “fikriy aks ettirish amaliyoti”ga
(reflective practitioner)
1
yo’naltirilgan taktikasini takomillashtirish, ijodiy va
ratsional yondashuv uyg’unligini ta’minlashning pedagogik mexanizmlarini
takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, jismoniy, shaxsiy,
intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlarga ega, ma’naviy boy, sog’lom, barkamol
avlodni tarbiyalash O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni
2
da
ko’zda tutilgan asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi. Zero, mamlakatning jahon
hamjamiyatida egallagan o’rni uning intellektual salohiyatli yoshlari bilan
belgilanadi. Shu bois, sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash va ularni yetuk
malakali kadrlar qilib tayyorlash masalasi davlat siyosatining bosh maqsadiga
aylandi.
Dunyoda oliy ta’lim muassasalari talabalarida sog’lom fikrlashni
rivojlantirishning pedagogik-psixologik xususiyatlarini aniqlashtirish, innovatsion
yondashuvlar asosida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy rivojlantirishning kredit-modulli
texnologiyalarini ishlab chiqishga doir qator ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda.
Ayniqsa, bo’lajak o’qituvchilarda sanogen refleksiyani tarkib toptirishning pedagogik
mexanizmlarini takomillashtirish, sanogen fikrlashini faollashtirish orqali kasbiy-
pedagogik faoliyatga tayyorgarlik darajasini oshirish, SMSC (Spritual – ma’naviy,
1
Valerie Lesniak. An Integrative Model of Spiritual Formation: A Work Always in Process. // Reflective Practice:
Formation and Supervision in Ministry ISSN 2325-2855 © Copyright 2013 Reflective Practice: Formation and
Supervision in Ministry All rights reserved.
2
O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni.(23.09.2020) // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 24.09.2020., 03/20/637/1313-son.
4
Moral – axloqiy, Social – ijtimoiy, Cultural – madaniy) strategiyasi
3
asosida
akmeshaxsni shakllantirishning samarali texnologiyalarini ishlab chiqishga katta
e’tibor qaratilmoqda.
Milliy tiklanishdan milliy yuksalish sari rivojlanish yo’lini tanlagan Yangi
O’zbekistonda mamlakatni modernizatsiya qilish, ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan barqaror
rivojlantirish uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, inson
kapitalini mehnat bozori talablari asosida rivojlantirish, ta’lim jarayoniga raqamli
texnologiyalar va zamonaviy usullarni joriy etish, xalqaro standartlar asosida yuqori
malakali, kreativ va tizimli fikrlaydigan, mustaqil qaror qabul qila oladigan kadrlar
tayyorlash, ularning intellektual qobiliyatlarini namoyon etishi va ma’naviy barkamol
shaxs sifatida shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish asosiy strategik
vazifalar sifatida belgilangan
4
. Bunda oliy ta’lim muassasalarida malakali
mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishga xizmat qiluvchi mexanizmlarni
takomillashtirish dolzarb muammo hisoblanadi.
Oliy ta’lim muassasalari faoliyatini tubdan yangilash, o’quv-tarbiya jarayonini
innovatsion yondashuvlar asosida olib borish, bo’lajak mutaxassislarni tayyorlash va
ularni ma’naviy tarbiyalash masalalarining dolzarbligi O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining “2022 — 2026-yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to’g’risida” 2022 yil 28 yanvardagi PF-60 son Farmoni,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2909-son Qarori, 2019 yil 8
oktyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi PF-5847-son Farmoni, 2019
yil 31 dekabrdagi “Uzluksiz ma’naviy tarbiya Kontsepsiyasini tashkil etishga doir
chora-tadbirlar to’g’risida”gi VM-1059-son Qarori, 2020 yil 27 fevraldagi PQ-4623-
son “Pedagogik ta’lim sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi Qarori kabi mazkur sohaga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda
3
John Viner. Providing for Pupils’ SMSC Development: Identify opportunities and implement a whole school
strategy. – UK, Optimus education. – 2013.
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida"gi PF-5847-son Farmoni // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 08.10.2019 y.
5
ko’rsatilgan vazifalar bilan belgilanadi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish ularning aqliy, ruhiy,
jismoniy va ma’naviy salomatligi muammolari bilan bog’liq bo’lib, shaxs ongi va
ma’naviyati uchun kuchli kurash ketayotgan tahlikali davrda uning yanada
dolzarbligi dunyo hamjamiyati rivojlanishining hozirgi sur’ati, tabiiy va ijtimoiy
genezisning tobora ortib borayotganligi, inson hayoti dinamikasining intensivligi,
mamlakatimiz hayotida sodir bo’layotgan o’zgarish va innovatsion rivojlanish
jarayonlari hamda pedagogik faoliyatning murakkabligi bilan ham izohlanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Buyuk
kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”[9], “Milliy taraqqiyot
yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib yangi bosqichga ko‘taramiz”[8], O‘zbekiston
Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo‘q”[10], “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”[11] kabi asarlari tadqiqot uchun
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi.
Ta’lim jarayonida shaxs dunyoqarashi va tafakkurini barqaror rivojlantirishning
nazariy-tarixiy asoslari eng qadimgi yozma manbaalar [22] hamda Abu Nasr
Forobiy[20], Abu Rayhon Beruniy[21], Abu Ali Ibn Sino[19], Alisher Navoiy [27;
28], Abdulla Avloniy[14, 15] kabi Sharq mutafakkirlarining qomusiy asarlarida
yoritib berilgan.
Respublikamiz olimlaridan B.Adizov[24], G.Aripova[29], O.Jamoldinova[87],
R.Safarova[118], D.Ro‘ziyeva, B.Umarov[133], B.Xodjayev [139; 140],
Ch.Shakirova[145], Sh.Shodmonova[146], F.Yuzlikayev[149],
N.M.Egamberdiyeva[147], G.Baxodirova[32]larning tadqiqot ishlarida o‘quvchilarda
yangicha tafakkur tarzini shakllantirish, talabalarni shaxsiy va kasbiy
ijtimoiylashtirish, mustaqil, milliy, ma’naviy-axloqiy, ijodiy, badiiy, innovatsion,
tarixiy, tolerantlik tafakkuri, ijodiy fikrlashni rivojlantirish masalasining o‘ziga xos
jihatlari yoritib berilgan. Sh.Kubayeva[69], J.Tulenov, G.Tulenova, A.Choriyev,
L.A.Qurbonova[72], V. Xayrullayeva[137]lar tomonidan inson tafakkurini
rivojlantirishning falsafiy-metodologik jihatlari, psixolog olimlardan
M.Davletshin[50; 51], A.Jabborov[44], Z.Nishonova[89; 90], N.Safayev[117],
6
R.Sunnatova[127], E.G‘oziyev[45; 46], V.Karimova[61; 62], Z.Abdurahmonova [17;
18] kabilar tomonidan inson tafakkuri muammosining psixologik xususiyatlari tadqiq
etilgan.
Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) mamlakatlari olimlaridan
O.Grebenyuk, T.Grebenyuk[48], T.Vasilyeva[36; 37], S.Morozyuk[83; 84],
Ye.Miroshnik[85], Yu.Orlov[97; 98; 99; 100]lar tomonidan sanogen tafakkur
kontsepsiyasining nazariy-falsafiy asoslari, sanogen tafakkurning psixologik
xususiyatlari, o‘quvchilarda va o‘qituvchilarda sanogen tafakkurni shakllantirish
masalalari o‘rganilgan. O‘zgargan ong holatida shaxsiy sanogen aks ettirish, bo‘lajak
o‘qituvchilarning emotsional kompetentligini rivojlantirishda sanogen refleksiyaning
roli, sanogen fikrlash shaxs ijtimoiy moslashuvining muhim omili sifatida,
kinofilmlar vositasida sanogen tafakkurni rivojlantirish, shaxsning o‘z-o‘zini
boshqarishiga sanogen refleksiyaning ta’siri, sanogen refleksiyaning xarakter
aksentuatsiyasini optimallshtirish va o‘quv faoliyati samaradorligini oshirishdagi
ahamiyati, sanogen refleksiyani rivojlantirish orqali ijtimoiy-psixologik moslashuvni
ta’minlash, hayotiy qiyin vaziyatlardan chiqish hamda stresslarga chidamlilikni
oshirishda sanogen refleksiyaning o‘rni, mustaqil ta’lim jarayonida sanogen
refleksiyani rivojlantirish, shaxsning psixologik barqarorligini ta’minlashda sanogen
refleksiyaning o‘rni muammolari L.Adamyan[23], L.Kananchuk[60],
Yu.Kraynova[68], V.Lisenko[74,75], S.Marchukova[77], M.Mixaylova[79],
V.Oparina[94], N.Pavlyuchenkova[103], A.Rossoxin[113], A.Rudakov[115; 116]
kabi tadqiqotchi-olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan.
Xorijlik olimlardan I.Arshava[30], X.Geyvin[42],
Dj.Dyui[55], K.Izard[58],
V.Klochko[65], S.Maddi[76], O.Osadko[101], N.Pil[108], R.Sternberg,
K.Sternberg[129], A.Xilman[130], K.Xorni[142]lar shaxsning hissiy kechinmalari,
tafakkurning psixologik-pedagogik xususiyatlari, o‘z-o‘zini tushunish qobiliyati,
kognitiv psixologiya, pozitiv fikrlashni va talabalarda sanogen tafakkurni
shakllantirishning psixologik muammolarini tadqiq etishgan.
Biroq sanogen tafakkur muammosi va uni bo‘lajak o‘qituvchilarda
rivojlantirishning pedagogik mexanizmlari, sog‘lom tafakkurning psixologik-
7
pedagogik xususiyatlari hamda unga ta’sir etuvchi omillar, refleksiv yondashuv
asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish modeli maxsus
tadqiq etilmagan. Shuningdek, sanogen tafakkurni rivojlantirish orqali bo‘lajak
o‘qituvchilarni pedagogik faoliyatga tayyorlash, auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlar
orqali sanogen tafakkurni rivojlantirishning pedagogik imkoniyatlari, talabalarda
sanogen tafakkurni rivojlantirishga doir refleksiv texnikalar tizimini ishlab chiqish
kabi muhim yo‘nalishlar maxsus yoritib berilmagan. Mazkur jihatlar bo‘lajak
o‘qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish yuzasidan ilmiy izlanish olib
borishni taqozo etadi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishda izchillik va
uzluksizlik tamoyillarini hamda fanlararo integratsiyani ta’minlash, mazkur
jarayonda refleksiv va texnologik yondashuvlarni joriy etish lozim.
Sanogen (sog’lom) tafakkur shaxsning sog’lom fikrlashga nisbatan barqaror
munosabatlarini belgilovchi muhim mezon hisoblanib, zamonaviy voqelik nuqtai-
nazaridan uning pedagogik hodisa sifatida mohiyatini ochib berish, tarkibiy qism-
komponentlari, tamoyillari hamda uni bo’lajak o’qituvchilarda rivojlantirishning
pedagogik shart-sharoitlarini aniq belgilash kabi muammolar pedagogika nazariyasi
va amaliyotining dolzarb masalalaridan biri sifatida ilmiy tadqiqot ishlari olib
borishni taqozo etadi.
| 