Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish texnologiyasi

33 
Inson hayotini fikrsiz, fikrlashsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Tadqiqotchilar inson 
tafakkurining shakllanishida ijtimoiy muhit ta’sirining mohiyatini ochib beradilar: 
“fikrlashni jamiyatga bog’liq hodisadir deyish mumkin”. 
Quyida mazkur yondashuvlarni ochib beruvchi tadqiqotchi olimlarning ilmiy 
xulosalarini va fikrlarini keltirib o’tamiz. Venger sotsiologi M.Komloshi fikricha bola 
shaxsining rivojlanishiga bevosita ta’sir qiluvchi oila muhiti (vaziyat, sharoit)ni 
quyidagi guruhlarga bo’ladi: 
- ota-onalarning jamoatchilik faoliyati; 
- oila a’zolari davrasidagi munosabatlar; 
- ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyati; 
- oilada bolalarning faoliyati. 
Bola shaxsi va tafakkurining rivojlanishida oilaning o’rni yuqori ekanligini 
alohida ta’kidlagan pedagog-psixolog olim V.I.Selivanov: «Baxtli bolalik bu – 
oiladagi quvonchu hamjihatlikning hamda ota-onalarning bolalariga g’amxo’rligining 
samarasidir», - deb ko’rsatib, oilani quyidagi toifalarga bo’ladi: 
1. Ijtimoiy taraqqiyot yo’nalishidagi oila. 
2. O’zaro ziddiyatlik yo’nalishiga ega bo’lgan oila. 
3. Past darajadagi ijtimoiy yo’nalishdagi oila.
Birinchi toifadagi oila a’zolari ijtimoiy munosbatlarda faol, jamoatchi, 
madaniyatli va bolalarida ham shuni tarbiyalaydilar. Oiladagi munosabatlar ta’sirida 
ilk bolalikdan tortib yuksak g’oyalarga, umumbashariy ishlarga sodiqlik, 
vatanparvarlik, insonparvarlik, shaxsiy qiziqishlarni boshqarish, qat’iylik, qadr-
qimmat, samimiylik kabi yuksak insoniy tuyg’ular va sifatlar shakllana boshlaydi. 
Ikkinchi toifadagi oilada umumbashariy yo’nalish uzil-kesil hal qilinmagan 
bo’ladi. Bunday oila a’zolari o’z istak, xohish, motivlaridan kelib chiqib «o’z 
aravasini o’zi tortadi» va bolalarga ta’sir o’tkazish uchun kurash ketadi. 
Uchinchi toifaga mansub oilalarda ko’pgina meshchanlik udumi va ideallari 
hukm suradi. Meshchanlik ideali va ijtimoiy qoidalardan tashqari chiqish hollari 
(kitob o’qish, ijtimoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt 
sarflash deb baholanadi. Shu boisdan past darajadagi ijtimoiy yo’nalishga mansub 

34 
oilalardan xudbin, qo’rqoq, jamiyat uchun kam nafi tegadigan o’g’il-qizlar yetishib 
chiqishi mumkin. 
Insonlarning fikrlari va qarashlari individual tartibda emas, ijtimoiy 
munosabatlar tufayli sodir bo’ladi. Insonning fikrlash usuli avvalo ijtimoiy hodisadir. 
Alohida individning fikri ijtimoiy yetilgan fikrlarning xususiy ko’rinishidir. Har bir 
alohida shaxs ijtimoiy tushunchalar va tasavvurlar yordamida fikrlaydi. U yoki bu 
individ jamiyatda yetilgan ijtimoiy g’oyalarning «tasodifiy» ifodalovchisi bo’lib 
qoladi». 
Amerikalik pedagog-psixolog Dj.Dyui tafakkurning ijtimoiy psixologik 
mohiyatini fikr tarbiyasi muammosiga bog’lab o’rgangan olimlardan biri. Uning 
fikricha: “tajriba va bilimlar fikr manbai hisoblanadi. Agar shaxs muammo bilan 
qisman tanish bo’lsa, u muammoni hal qilish uchun fikrlashi mumkin. Agar shaxs 
oldida muammo tursa-yu, bunday sharoitni o’z ichiga olgan tajriba bo’lmasa shaxs 
fikrlamaydi”.
Djon Dyui tafakkurning rivojlanishini inson taraqqiyotining genezisi bilan 
bog’lab, barcha omillar orasida bolaning tashqi ijtimoiy muhitga intilish odatini 
muhimdir deb hisoblagan. Bola dastlab hayotiy va ijtimoiy bilimlarni oilada 
o’zlashtiradi. Mazkur muhitdagi shaxslararo munosabatlar va tarbiyaning to’g’ri 
tashkil etilganligi bolada tabiatan doimo o’zi atrofdagilar bilan yaxshi munosabatlar 
o’rnatishga bo’lgan moyilligi oshishini ta’kidlaydi. 
Xususan, uning tafakkur va fikrlashga oid qarashlari o’ziga xos bo’lib, 
“tafakkur” kategoriyasidan ko’ra, “fikrlash”, “mulohaza yuritish” degan tushunchani 
ishlatishni afzal ko’radi. U bu bilan “mavjud tajribani anglash va yangi qarorlar, 
fikrlarning mujassamlashuvi” jarayonini tushunadi. Fikrlovchi ong ishlashi uchun, 
olimning fikricha, uni doimo mashq qildirishi, yangi odatlar bilan boyitib borishi 
kerak, deydi. 
Ijtimoiy-psixologik muammolarni tadqiq etgan olima V.Karimova o’zining 
qator maqola va risolalarida, shaxsning jamiyatdagi mavqei va undagi yuksak insoniy 
fazilatlarning fikrlash jarayonidagi mustaqil mavqeiga bog’liqligiga, shuningdek 
mazkur jarayonda oila, ta’lim-tarbiya jarayoni masalalariga jamoatchilik diqqatini 

35 
qaratib, uzluksiz ta’lim jarayonida amalga oshirilayotgan islohotlarda eng avvalo 
o’quvchilar va talabalarning mustaqil fikrlashlari uchun shart-sharoitlar yaratish va 
bunda eng avvalo o’quv faoliyati kechadigan ijtimoiy psixologik muhitning yetakchi 
rolini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan “o’zini anglagan, bilgan, hayotda o’z o’rnini his 
qila olgan odamnigina miyasiga fikr keladi, tafakkur qiladi va qolaversa, u bu 
fikrlarini o’zgalarga izhor qilib yetkazishi ham mumkin bo’ladi”. “Qanday fikrlash 
lozim?” muammosiga e’tibor qaratgan muallif, aslida fikrni ilk yoshlikdan 
tarbiyalash lozimligini ta’kidlaydi va uning mezonlariga e’tibor beradi: “Agar bolada 
yoshligidanoq har bir narsa hodisaning o’ziga xos tomonlarini ko’ra olish, ijodiy 
yondashuv bo’lsa, demak, uning tafakkuri ijodiy, egiluvchan, moslashuvchan bo’lib, 
aynan shularda mustaqil tarzda mulohaza yuritish kuzatiladi”.
Oliy ta’lim muassasalari talabalari tafakkurining rivojlanishida auditoriya va 
auditoriyadan tashqari mustaqil mashg’ulotlar, mutolaa qilish muhim ahamiyat kasb 
etadi, jumladan har xil to’garaklarda qatnashish talabalar bilimini chuqurlashtirib, bilim 
doirasini kengaytiradi. Shuningdek, o’qish va o’qitish jarayonida fikr yuritish 
operatsiyasini jadallashtiruvchi omilkor usullardan oqilona foydalanish yuqori samaraga 
erishtiradi. 
Uzluksiz ta’lim jarayonida o’quvchi-yoshlar tafakkurining mustaqillik darajasini 
vujudga kelishida o’qituvchi shaxsining roli juda katta.
Birinchidan, o’qituvchi o’quvchilarda o’rganilayotgan qonuniyat va xossalar 
to’g’riligi haqida ishonch tuyg’usini hosil qiladi, o’tilayotgan mavzular mazmuni 
bo’yicha qanoatlanish hissini vujudga keltiradi, voqelikni isbot qilishga, bildirilgan 
mulohazalarni dalillashga o’rgatib boradi. Shuning bilan birga qo’yilgan muammoni hal 
etish uchun qulay usul va metodlardan foydalanish yo’l – yo’riqlari bilan qurollantirib 
boradi.
Ikkinchidan, o’qituvchi talabalarni tanishayotgan narsa va hodisalar bo’yicha 
original, yangicha fikr yuritishga, har bir holatga ijodiy yondashishga o’rgatadi. Ushbu 
maqsadni amalga oshirish uchun u talabalarni mantiqiy fikr yuritish usullari bilan 
tanishtiradi va foydalanish yo’llarini tushuntiradi.

36 
Uchinchidan, o’qituvchi talabalar tomonidan qo’llanaverib, arxaik-eskirgan 
terminga aylangan so’z va iboralardan kamroq foydalanishga, shablondan - bir 
xillikdan hamisha qochishga o’rgatadi, ularni ijodiy izlanishlari sari yetaklaydi. 
To’rtinchidan, o’qituvchi talabalar oldiga bilimlarni amaliyotda tadbiq qilish 
vazifasini muammo tariqasida qo’yadi. Beshinchidan, o’qituvchi talaba yigit va 
qizlarning individual (shaxsiy) xususiyatlarini hisobga olgan holda mavjud aqliy 
imkoniyatlarini o’qishga, ijodga safarbar qilishga intiladi.
Oltinchidan, o’qituvchi talabalar diqqatiga muammoli vaziyatni, jumboqni va 
topshiriqni havola qiladi va qo’yilgan masalalarni echish va hal qilish bosqichlari bilan 
atroflicha tanishtiradi, shuningdek har qanday qiyinchiliklarni engib o’tishga ularni 
da’vat etadi.
Yettinchidan, o’qituvchi talabalarning his – tuyg’usi va irodaviy xususiyatlarini 
yanada mustahkamlash uchun yaqqol yo’l – yo’riq ko’rsatadi, maxsus pedagogik 
ko’rsatmalar (ustanovka) beradi, qiyinchiliklarni yengish va ularning oldini olish 
vositalari bilan o’rtoqlashadi. 
E.Z.Usmonova tafakkurning eng muhim tavsifi – bu tafakkur va nutqning o’zaro 
bog’liqligidir, deb ko’rsatib o’tadi. Muallifning fikricha: “u yoki bu fikr qanchalik 
o’ylangan bo’lsa, u so’zlarda, og’zaki va yozma nutqda shunchalik aniq va yaxshi 
ifodalanadi. Aksincha, qandaydir bir fikrning so’zlar yordamida shakllanishi 
tushunarli bo’lib boradi. Agar biz o’quvchi-yoshlar tafakkurini rivojlantirishni 
xohlasak, unda ularning nutqini rivojlantirishimiz, ularni o’z nuqtai-nazarini 
himoyalashga o’rgatishimiz, ularni asoslab bera olishlikka, boshqacha nuqtai-
nazarlarni eshita bilishga, tortishuvlarga o’rgatishimiz kerak”. 
S.Ataxanova talaba-yoshlarda sog’lom tafakkurni shakllantirish masalasiga 
to’xtalib, quyidagi xulosaga kelgan: birinchidan, ularni ma’naviy-estetik jihatdan 
tarbiyalash, ikkinchidan, ularning jamiyat hayotidagi muammolarga nisbatan faol 
nuqtai-nazarini shakllantirish, uchinchidan, bo’lajak mutaxassis sifatida ularda o’z 
bilimini oshirib borishi va o’z-o’zini rivojlantirish ko’nikmalarini shakllantirish 
lozim. Bu esa, ularning istiqbolda butun jamiyat salomatligini muhofaza qiluvchi 
ijtimoiy guruh sifatida talqin qilinishi uchun asos bo’ladi. Demak, sog’lom 

37 
tafakkurga talaba-yoshlarning shaxsiy barkamolligini ta’minlovchi vosita sifatida 
qaralsa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish ko’plab sub’ektiv 
omillar ta’sirini hisobga olishni talab etadi. Jumladan, o’z-o’zini anglay bilishi, ya’ni 
o’z-o’ziga baho berish mayli va istagi kabi ustanovkalar; o’zini boshqa shaxslar bilan 
taqqoslashi; fikrlarini erkin, ochiq, mazmunli ifodalashi; o’zgalarning fikrini eshita 
olishi va murosa qila olish kabi emotsional xususiyatlar, shaxs motivatsion sohasi 
rivoji, shaxsning individual psixologik xususiyatlari, yosh omili mazkur jarayonda 
muhim ahamiyat kasb etadi (1.2.2-rasmga qarang). 
Motivatsion soha sanogen tafakkurni rivojlantirishga ta’sir etuvchi sub’ektiv 
omillar sirasiga kiradi. Barchamizga ma’lumki, har qanday faoliyat muayyan 
motivlar ta’sirida vujudga keladi va yetarli shart-sharoitlar yaratilgandagina amalga 
oshadi. 
“Motiv” (lotin. moteve - harakatga keltiruvchi qiziqish, ehtiyoj) – ma’lum 
ehtiyojlarni qondirish bilan bog’liq faoliyatga undovchi sabab. 
“Motivatsiya” – bu insonni faoliyatga undashning murakkab, ko’p darajali tizimi 
bo’lib, u o’zida ehtiyojlar, qiziqishlarni, motivlarni, ideallarni, intilishlarni, 
ustanovkalarni, emotsiyalarni, normalarni, qadriyatlarni mujassamlashtiradi. 
Bunda, motivatsiya – motivlarning harakatlanish jarayoni, insonni asosiy 
faoliyatga undovchi motivlar yig’indisi hisoblanadi. Shundan kelib chiqib aytishimiz 
mumkinki, sub’ektda kechadigan barcha jarayonlar (fiziologik, ruhiy, intellektual, 
emotsional va boshq.)da uning motivatsiya tizimi o’z ta’sirini ko’rsatmasdan 
qolmaydi. Shuningdek, sub’ektning motivatsiya tizimi unda shaxsiy pozitsiyalar, 
ya’ni “Men” obrazining shakllanishida ham dastlabki mezon hisoblanadi. 
Sanogen tafakkurni rivojlantirish jarayoni talabalarda kognitiv faoliyat 
ko’nikmalarining rivojlanganlik darajasi bilan bog’liq. Kognitiv rivojlantirish 
jarayonida insonning olam haqida olgan ma’lumotlari, uning xotirada saqlanishi va 
bilimga aylantirilishini hamda bu bilimlar bizning diqqatimiz va xatti-
harakatlarimizga qanday ta’sir qilishi jihatlariga e’tibor qaratiladi. Kognitiv soha 
bilish jarayonlarining barcha spektrini qamrab oladi – sezgi, idrok etish, diqqat, 

38 
tushunish, xotira, tasavvur, tushunchalarni shakllantirish (anglash), fikrlash, xotirada 
saqlash, til, hissiyotlar va intellektning rivojlanish jarayonlariga qadar. 
Kognitiv soha bilish faoliyatining barcha darajalarini (bilish, tushunish, anglash, 
baholash) umumlashgan holda insonning fikrlash tarzi (dunyoqarashi)da namoyon 
bo’ladi. Ilmiy tahlillarga ko’ra, agarda mazkur darajalarning birortasida salbiy holat 
ko’zga tashlansa bu o’z navbatida insonning fikrlash jarayoniga ta’sir ko’rsatmasdan 
qolmaydi. 

Download 2,92 Mb.