42
Tyutorlikning zamonaviy talqini quyidagi jihatlarda o’z ifodasini topadi:
ta’limda sub’ektivlik muammosini hal etishning samarali yo’li. Ya’ni o’qituvchi
o’quv muammolarini hal etishda talabaning mustaqilligi va o’z-o’zini rivojlantirishga
erishish; talabalarning ta’lim dasturlarini o’zlashtirishiga hamrohlik qilish (tayyor
materiallarni berish emas, talabalar bilan birgalikda hamkorlikda harakatlanish);
talaba shaxsini har tomonlama kamol topishi, uning shaxsiy va o’quv faoliyatiga doir
muammolarini hal etishga ko’maklashish.
“Moderatsiya” tushunchasi italyancha so’zdan olingan bo’lib, “moderare” –
“yumshatish”, “tiyib turish”, “mo’tadillik”, “qo’lga olish” ma’nolarini bildiradi.
Zamonaviy sharoitda moderatsiya deganda guruhlarda tashkil etiladigan birgalikdagi
hamkorlikdagi faoliyat (kollaboratsiya)ning maqsadga qaratilgan va tizimli tashkil
etish texnikasi tushuniladi. Moderatsiyaning asosida guruhiy faoliyatni tashkil etishga
yordam beruvchi usullardan foydalanish hamda yaxlitlikda guruh va uning har bir
a’zosining salohiyatini amalga oshirish hisobiga ta’lim oluvchilarning zaruriy qaror
qabul qilishiga imkon berish yotadi.
Moderatsiyani tashkil etish qator shart-sharoitlarga rioya etishni talab etadi:
hamkorlikda o’qitish uchun guruh a’zolarining soni 4-12 kishidan iborat bo’lishi;
moderatorning betaraflik pozitsiyasida turishi; ishtirokchilarning erkin
harakat
qilishlariga halaqit qilmaslik; ko’rgazmali materiallarning namoyish qilish uchun
jihozlarning mavjudligi; qayta aloqaning yo’lga qo’yilishi.
Moderator faoliyati mazmuni o’qituvchining an’anaviy rolidan farq qiladi.
Moderatsiya vaziyati o’qituvchining doska oldida turib, monologik tarzda materialni
bayon qilishini talab etmaydi, aksincha asosiy e’tibor ta’lim oluvchilarga qaratiladi.
Moderatsiya jarayonida guruhlarda ishlash orqali birgalikda o’qitish va talabalarning
o’z-o’zini rivojlantirishlariga erishiladi. Moderatorning mas’uliyati guruhlarda
ishlashni oldindan o’ylangan tartibda tashkil etishi, hamkorlikda o’qitish jarayonida
qo’llaniladigan texnologiyalarni to’g’ri tanlay olishi va hal etilishi lozim bo’lgan
vazifalarni samarali hal etishga ko’maklashishda namoyon bo’ladi. Moderator
o’zlashtirilayotgan materialning mazmuniga emas, jarayonni boshqarishga
rahbarlik
qiladi. Shu sababli moderator ijtimoiy aloqalarni oson yo’lga qo’yish, guruhlardagi
43
ijtimoiy rollarni to’g’ri taqsimlash, guruhiy dinamikani tushunish, shaxslararo o’zaro
birgalikdagi harakatni boshqarish kabi yuqori darajadagi kompetentsiyalarga ega
bo’lishi lozim.
Fasilitator o’qituvchi – mashg’ulot samaradorligini oshirish maqsadida
guruhlarda guruh ishini tashkil etuvchi, olib boruvchi shaxs. Mashg’ulotda
reglament, norma va mashg’ulot uchun qulay sharoit yaratuvchi. Fasilitator guruhda
ishni tashkil etish, uni amalga oshirish jarayonning samaradorligini ta’minlaydi.
Fasilitatorning vazifalariga quyidagilar kiradi: muhokamani o’tkazish jarayonida
vaqtga rioya etish; ishtirokchilarga baholovchi va yo’naltiruvchi savollar
berish orqali
muhokama qilinayotgan mavzu doirasidan chetlashmaslikka yordam berish;
ishtirokchilarning bir-birlarinng fikr-mulohazalarini tinglashlariga erishish; faol
muloqot muhitini yaratish; muammoni asosli tarzda bayon etish; xulosalash;
dalillar
keltirish.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish o’qituvchi-talaba
o’rtasidagi muloqot uslubi va pedagogik ta’sir etish vositalariga ham bevosita bog’liq
hisoblanadi. Pedagogik-psixologik lug’atlarda muloqot tushunchasiga ikki xil ta’rif
beriladi:
1) muloqot – hamkorlikdagi faoliyat ehtiyoji bilan taqozolangan aloqa o’rnatish
va uni rivojlantirish jarayoni;
2) muloqot – belgilar tizimi orqali sub’ektlarning o’zaro ta’sirlashuvi.
Muloqot – ta’lim oluvchining pedagogik-psixologik va ijtimoiy rivojining
muhim omillaridan biri bo’lib, birgalikdagi faoliyatda umumiy natijalarga erishish,
shaxslararo munosabatlarni yo’lga qo’yish va qo’llab-quvvatlash maqsadida ikki yoki
undan ortiq kishilarning o’zaro harakati.
Muloqot jarayonini tahlil qilishda uning turli jihatlariga e’tibor qaratiladi:
“kommunikatsiya” – axborot almashuv, “ijtimoiy perseptsiya” – insonning insonni
idrok etishi va tushunishi, “interaktsiya” – birgalikdagi harakat. Amaliy muloqot
mazkur tarkibiy qismlarning o’zaro yig’indisi sifatida yuzaga chiqadi.
Pedagogik muloqot deganda pedagog va tinglovchilar jamoasi o’rtasida o’zaro
birgalikdagi harakatning mazmunan axborot ayriboshlashdan, o’quv-tarbiyaviy ta’sir
44
ko’rsatish va o’zaro hamjihatlikni tashkil etishdan iborat tizimi,
usullari va malakalari
tushuniladi.
A.N.Leontev pedagogik muloqotning tarbiyaviy-didaktik ahamiyatini baholar
ekan, quyidagi fikrlarni bildiradi: faol pedagogik muloqot – o’qituvchining, umuman
olganda pedagogik jamoaning ta’lim-tarbiya jarayonida tinglovchilarni bilish va
o’rganish kaliti va o’quv faoliyatining ijodiy xarakteri, tinglovchi
shaxsining
shakllanishi uchun eng yaxshi sharoit yaratadigan, ta’lim-tarbiyada maqbul bo’lgan
emotsional muhitni ta’minlovchi, jumladan, ruhiy psixologik to’siqlarning paydo
bo’lishini oldini oladigan, ta’lim oluvchilar jamoasida ijtimoiy-psixologik
jarayonlarni to’g’ri boshqarishni ta’minlaydigan va o’quv-tarbiyaviy jarayonda
o’qituvchining o’z pedagogik mahoratidan oqilona foydalanishi uchun imkoniyatlar
yaratadigan muhim vositadir.
Pedagogik jarayonda muloqotning eng keng tarqalgan uch turidan foydalaniladi:
avtoritar, demokratik va liberal.
