Birinchidan, yaqin vaqtgacha sanogen tafakkur muammosi va uning
29
o’quvchilarda shakllanishi jarayoni asosan psixolog olimlar tomonidan ko’rib
chiqilgan. Ammo zamonaviy voqelik nuqtai-nazaridan, uning pedagogik jihatlarini
o’rganish va uni rivojlantirish uchun jiddiy ehtiyoj mavjud.
Ikkinchidan, sanogen tafakkur shaklining pedagogik hodisa sifatida mohiyatini
ochib berish, uning tarkibiy qismlarini aniq belgilash, shaxsning sog’lom fikrlashga
nisbatan barqaror munosabatlarini belgilovchi omillarni aniqlash lozim.
Uchinchidan, pedagog kadrlarni tayyorlash xalqaro dasturida talabalar
faoliyatini rivojlantirishning “fikriy amaliyot”ga (reflective practitioner)
yo’naltirilgan taktikasini takomillashtirish masalasi bo’lajak o’qituvchilarda sanogen
tafakkur xususiyatlarini rivojlantirishga hissa qo’shadigan pedagogik shart-
sharoitlarni aniqlashtirishni va ilmiy tadqiq etishni talab etadi.
1.2-§. Bo’lajak o’qituvchilarning sanogen tafakkurini rivojlantirishga ta’sir
etuvchi omillar va uning o’ziga xos xususiyatlari
Yangi O’zbekiston “Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari” tamoyili asosida
taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Yangi davr shiddati va talablari
ta’lim-tarbiya tizimiga ham o’zining aniq, qat’iy talablarini qo’ymoqda. Zero, - “…
bu ikki jarayon o’zaro uyg’un, uzluksiz asosda tashkil etilgandagina odobli, axloqiy
fazilatlarga ega, yuksak ma’naviyatli, shu bilan birga bilimdon, zukko, ruhan va
jismonan sog’lom, keng dunyoqarash va tafakkurga ega, zamonaviy kasb-hunar egasi
bo’lgan vatanparvar yoshlarni yetishtirib beradi”
6
. Shundan kelib chiqqan holda
aytish mumkinki, zamonaviy oliy ta’lim tizimida o’quv-tarbiya jarayoni shaxsiy
insonparvar yondashuv tamoyili asosida tashkil etilishi hamda talabalarda yangicha
innovatsion fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish jarayoni murakkab,
ko’p qirrali ko’rinishga ega bo’lib, bunda avvalombor, sanogen tafakkurning tarkibiy
komponentlari, o’ziga xos xususiyatlari va uni rivojlantirishga ta’sir ko’rsatuvchi
omillarni alohida-alohida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Boshqacha aytganda,
6
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31 dekabrdagi “Uzluksiz ma’naviy tarbiya
kontseptsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 1059-son Qarori 1-ilovasi. // Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 03.01.2020 y., 09/20/1059/4265-son. 3 b.
30
«sanogen va patogen tafakkur nima?», «ular qanday o’ziga xosliklarga ega?»,
«sanogen tafakkur qanday xususiyatlarga ega?», “sanogen tafakkur qanday tarkibiy
komponentlardan iborat?” kabi savollarga javob topish talab etiladi.
Shu o’rinda haqli bir savol tug’iladi: “Nima uchun bo’lajak o’qituvchilarda
sanogen tafakkurni rivojlantirish kerak?”, “Oliy ta’lim muassasalari talabalarining
tafakkuri, fikrlash tarzi, ularning yosh va individual psixologik o’ziga xosliklari
mazmuni qanday?”.
Biz bo’lajak o’qituvchilar deganda oliy ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchi
talabalarni tushunamiz. Yosh davrlari va pedagogik-psixologiyada bu davr o’spirinlik
davri deb nomlanadi. O’spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi
bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu o’zgarishlar talaba shaxsiga, uni o’zini anglashiga
ta’sir ko’rsatadi. O’spirinlik davrida bilishga oid qiziqish ko’lami tobora amaliy
xususiyat kasb etib boshlaydi. O’spirinlarda sezgirlik, kuzatuvchanlik yanada
rivojlanib boradi, mantiqiy xotirasi, eslab qolishning oqilona yo’li sifatida ta’lim
jarayonida yetakchi vazifani ado eta boshlaydi. Oliy ta’limda o’qish davomida
tafakkurning rivojlanishi bilan birgalikda talabalarning nutq boyligi ham rivojlanadi.
O’spirin turli janrdagi adabiy asarlarni o’qishi, tushunishi orqali mustaqil fikr
yuritish, mulohaza qilish va munozaraga kirishishga o’rganib boradi.
Talabalik yillarida yoshlarning hayoti va faoliyatida o’zini o’zi kamolotga
yetkazish jarayoni muhim rol o’ynaydi, lekin o’zini boshqarishning tarkibiy qismlari
(o’zini-o’zi tahlil qilish, nazorat etish, baholash, tekshirish va boshqalar) ham alohida
ahamiyat kasb etadi. Mazkur yosh davrida ideal (yuksak, barqaror, barkamol)
«Men»ni real (aniq, haqiqiy) «Men» bilan taqqoslash orqali o’zini-o’zi
boshqarishning tarkibiy qismlari amaliy ifodaga ega bo’ladi. Talabaning nuqtai
nazaricha, ideal «Men» ham muayyan mezon asosida yetarli darajada tekshirib
ko’rilmagan, shuning uchun ular goho tasodifiy, g’ayritabiiy his etilishi muqarrar,
binobarin, real «Men» ham shaxsning haqiqiy bahosidan ancha yiroqdir. Talaba
shaxsining takomillashuvida bunday ob’ektiv qarama-qarshiliklar o’z shaxsiyatiga
nisbatan ichki ishonchsizlikni, o’qishga nisbatan esa salbiy munosabatni vujudga
keltiradi. Bu esa, talabalarda sanogen tafakkurni rivojlantirish masalasini ijtimoiy
31
zaruriyat sifatida belgilaydi. Shundan kelib chiqib, dastlab sanogen fikr yuritish
mazmunini ilmiy asosda o’rganish va bo’lajak o’qituvchilarda sog’lom tafakkurni
rivojlantirish jarayoniga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashtirish lozim.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish murakkab jarayon
bo’lib, mazkur jarayonda bir qator omillar ta’sir ko’rsatishini inobatga olish lozim.
Sanogen tafakkur muammosini tadqiq etuvchi tibbiy-falsafiy yo’nalishda sog’lom
turmush tarzi bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy gigienik qoidalar yig’indisi, tibbiy
terapiya vositalari va ma’naviy hamda moddiy olam uyg’unligi omil sifatida
baholansa, pedagogik-psixologiya yo’nalishidagi ilmiy tadqiqot ishlarida esa
ijtimoiy-pedagogik omillarni tadqiq etishga alohida e’tibor qaratiladi.
Sh.Shodmonova tomonidan amalga oshirilgan tadqiqot ishida talabalarda
mustaqillik tafakkurini rivojlantirishning pedagogik-psixologik omillari va
vositalarini ajratib, mazkur jarayonda ta’sir etuvchi tarbiyaviy munosabatlar va
tarbiyaviy jarayonlarning mavjudligiga e’tibor qaratgan (inson-inson, inson-tabiat-
inson, inson-texnika-inson, inson-san’at-inson munosabatlari).
Pedagog olim B.Xodjayev o’zining tadqiqot ishida umumta’lim maktabi
o’quvchilarining tarixiy tafakkurini rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillarni uyg’un
holatda o’rganib, to’rt guruhga ajratib ko’rsatadi: ijtimoiy-siyosiy, milliy-ma’naviy,
psixologik va pedagogik. Shu o’rinda ta’kidlab o’tishimiz lozimki, tadqiqotchi
tomonidan tasnif etilgan tarixiy tafakkurni rivojlantirishga ta’sir etuvchi psixologik
va pedagogik omillar bo’lajak o’qituvchilarning sanogen tafakkurini rivojlantirish
jarayoniga ham taalluqli hisoblanadi.
Sanogen tafakkur o’zida mustaqil fikr yuritish ko’nikmalarini ham taqozo etadi.
J.Musayev shaxsda mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishni ta’minlovchi
quyidagi omillarga o’z e’tiborini qaratgan:
• nazariy bilimlarning mavjudligi;
• mavjud muammolarni tahlil eta olish ko’nikmalarining shakllanganligi;
• o’zgalar fikrini tinglay olish ko’nikmasiga egaligi;
• o’z faoliyatini maqsadli tashkil eta olishi;
• orttirilgan tajribalarga tayana olishi;
32
• atrof-muhit bilan ishchan muloqot o’rnata olishi.
Inson tafakkurini shakllantirish va rivojlantirishga doir amalga oshirilgan
ilmiy-tadqiqot ishlari tahlili asosida bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni
rivojlantirishga ta’sir etuvchi asosiy aspektlarni (omillar) shartli ravishda uch guruhga
tasniflash belgilab olindi: ob’ektiv, sub’ektiv va pedagogik omillar.
Bizga ma’lumki, inson tafakkurining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi ob’ektiv
(tashqi, ijtimoiy muhit) omillar alohida ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan, bo’lajak
o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishda ob’ektiv omillar sifatida oila, ota-
ona munosabatlari, oiladagi sog’lom tarbiya va sog’lom muhit, tengdoshlar jamoasi,
ijtimoiylashuv jarayoni kabi jihatlarga alohida e’tibor qaratish lozim (1.2.1-rasm).
| 