53
talaba-yoshlarda sog’lom tafakkur yuritish bilan bog’liq bilim va muayyan xulq-atvor
ko’nikmalarini shakllantirish yakuniy kutiladigan natija sifatida belgilanadi.
Kognitiv faza motivatsion va yo’naltiruvchi komponentlarni o’z ichiga olib,
ushbu faza talabalarning oliy ta’limda o’qishdan maqsadi, o’zining qiziqishlarini,
imkoniyatlarini to’g’ri baholay olishi bilan izohlanadi va ular yo’naltiruvchi
xususiyat kasb etadi.
Sanogen fikrlashning
motivatsion komponenti –
qiziqishlar, qadriyatlar va
motivlarni yangilash, hayotiy yo’nalish va kognitiv faoliyatning ustuvor
yo’nalishlarini belgilovchi individual baholash tizimini uyg’unlashtirish, shuningdek
shaxs resurslarini yangilash va hissiy holatni barqarorlashtirish orqali belgilangan
maqsadlarga erishish strategiyasini tanlash hamda shaxs yo’nalganligini belgilash
vazifalarini bajaradi.
Sanogen fikrlashning
refleksiv komponenti - sodir bo’layotgan voqealar haqida
xabardorlik, uni
tahlil qilish, o’z kelajagi haqidagi qarashlarni aniqlashtirish, “Men”
obrazi tasvirini yaratish, o’z faoliyati va fikrlarini qayta aks ettirish orqali real hayotiy
talablarga muvofiqligini aniqlash kabi xususiyatlar bilan izohlanadi. Ushbu
komponent talabalarga o’z fikrlarini, ruhiy holatini, hatti-harakatlarini to’g’ri
ifodalash va kuzatib borish imkonini beradi. Chunki, refleksiv ko’nikmalar bo’lajak
o’qituvchilarning sanogen tafakkurini rivojlantirishda asosiy omillardan biri bo’lib
hisoblanadi.
Sanogen fikr yuritishning
operatsion komponenti o’zida
motivatsion va refleksiv
komponent xususiyatlarini aks ettiradi. Mazkur komponent o’z navbatida talabaning
sodir bo’layotgan voqea-hodisalarni to’g’ri aks ettirishi va mazmunini anglashi, unda
o’zi va olam haqidagi ijobiy fikr va tasavvurlarning namoyon bo’lishi, pedagogik
faoliyat bilan bog’liq samarali ish usullarini o’zlashtirishga nisbatan shaxsiy
ehtiyojning mavjudligi hamda maqsadlarning anglanganligi bilan izohlanadi.
Sanogen xulq-atvorning
yo’naltiruvchi komponenti talabalarning shaxsiy
dunyoqarashini o’zida aks ettirib, shu jumladan uning fikriy yo’nalganligi, o’zi va
dunyo haqidagi tasavvurlari, shuningdek o’zlashtirgan tajribasi, ya’ni bilim,
ko’nikma va malakalari bilan izohlanadi. Sanogen xulq-atvorning
mazkur
54
komponentiga muvofiq talaba o’z-o’zini, fikrlarini nazorat qilish va boshqarish,
faoliyat yo’nalishlarini loyihalash va amalga oshirish, yangi tajribalarni
o’zlashtirishga doir ko’nikmalarga ega bo’ladi.
Sanogen xulq-atvorning
emotsional barqarorlik komponenti mazmunini
quyidagicha izohlash mumkin: salbiy hissiy-kechinmalardan xabardorlik, ularning
ta’sirini kamaytirish yoki yo’qotish, hissiyotlar tabiatidagi tabiiylik, hissiy
nazoratning olib borilishi. Sog’lom fikrlash jarayonining
asosiy sharti hissiy-
emotsional barqarorlik bo’lib, u sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga nisbatan
ob’ektiv yondashish hamda ijobiy shaxslararo munosabatlarni yo’lga qo’yishni
ta’minlaydi.
Sanogen xulq-atvorning
mazmunli komponenti yuqorida izohi keltirilgan barcha
komponentlarning o’ziga xos xususiyatlarini umumlashtirgan holatda o’zida
ifodalaydi. Mazmunli komponentni shaxsda quyidagi jihatlarning namoyon bo’lishi
bilan bog’liqlikda tushuntirish mumkin: sog’lom fikr yuritishga
oid bilimlar va
faoliyat ko’nikmalarining o’zlashtirilganligi; refleksiv ko’nikmalarning namoyon
bo’lishi va emotsional barqarorlikning rivojlanganligi; o’z-o’zini nazorat qilish orqali
emotsional va aqliy hatti-harakatlarning uyg’unligiga erishish, fikrlarning tashqi
(eksteriorizatsiya) va ichki (interiorizatsiya) ifodalanishining yorqinligi hamda
shaxsning o’z-o’zidan qoniqishi. Mazmunli komponent yakuniy natijalarni o’zida aks
ettirib, bunga talabaning individual rivojlanishi, ijtimoiylashuvi, ta’limiy va
tarbiyaviy faoliyat olib borish shartlari, shaxslararo munosabatlardagi ishtiroki va
sog’lom fikr yuritish jarayoni bilan bog’liq barcha ko’nikmalar kiradi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sog’lom fikrlash va sanogen xulq-atvorni belgilovchi
omillar sifatida bu kabi tarkibiy komponentlarni ajratish bo’lajak o’qituvchi o’z
shaxsining rivojlanishini ta’minlaydigan zarur ijtimoiy muhitni, ta’lim jarayoni
bilan
o’zaro bog’liqlikda o’quv-tarbiyaviy, ilmiy tadqiqotchilik va amaliy faoliyatni
samarali olib borishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishi (tashkil qilishi) hamda
o’z-o’zini rivojlantirishga nisbatan ongli munosabatning qaror topishi bilan bog’liq
hisoblanadi.
55
Ta’limiy amaliyot hamda dastlabki olingan natijalarga asoslanib talabalarda
sanogen tafakkurni rivojlantirishning integrativ-tarkibiy tuzilmasi quyidagicha
ifodalandi (1.4.2-rasmga qarang).
