51
ta’minlaydi. Shuningdek, sanogen fikrlash ko’nikmasi fikr yuritishning xilma-xil
usullarini o’zlashtirish, unga
erkinlik berish, emotsiyalarning keragidan ortiqcha
namoyon bo’lishini kamaytirishga imkon beradi. Sanogen fikrlash ko’nikmalarini
o’zlashtirish uchun avvalo shaxs o’zi bilan sodir bo’ladigan voqea-hodisalar
mazmuni va aniq hissiy-emotsional holatlar (masalan, nafrat, uyat,
muvaffaqiyatsizlik, ishonchsizlik, noadekvat baholash va salbiy fikrlar) haqida
yangicha tafakkur yuritishni tarbiyalashi lozim. Ana shunda, inson o’zida mavjud
bo’lgan muayyan stereotip fikrlar va xulq-atvor ko’nikmalaridan xalos bo’ladi.
Bizning fikrimizcha, insonning atrof-muhitni idrok etish jarayonini kuzatish
asosida uning sanogen yoki patogen (nosog’lom) fikr yuritish ko’nikmalarini tadqiq
etish mumkin. Fikrlashning patogenligi shundaki, insonning salomatligiga zarar
yetkazuvchi salbiy qarashlar yig’indisi bo’lib, u shaxsning o’z-o’zi va shaxslararo
munosabatlar jarayonida vujudga keladigan emotsional
beqarorlik va nizolar bilan
izohlanadi.
Aytish mumkinki, o’zida sog’lom fikrlashni rivojlantirish va patogen odatlardan
xalos bo’lish uchun shaxs sanogen fikrlashga oid bilimlarga ega bo’lishi lozim.
Bunda ta’limiy faoliyat shaxsga sog’lom fikrlash usullarini o’zlashtirishga yordam
berishi va unga psixikani o’zini o’zi takomillashtirish va davolash ko’nikmalarini
o’rgatishi kerak. Buni amalga oshirish uchun esa, albatta, o’quv jarayonini o’z-o’zini
tarbiyalash bilan birga olib borish talab etiladi.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish jarayoni murakkab,
ko’p qirrali ko’rinishga ega bo’lib, bunda
avvalombor, sanogen tafakkurning tarkibiy
komponentlari, ustuvor jihatlari va uni rivojlantirishning integrativ-tuzilmasini ko’rib
chiqish maqsadga muvofiqdir.
Sanogen tafakkurning tarkibiy tuzilishini tadqiq etgan G.G.Bashanayeva uning
quyidagi komponentlarini ajratib ko’rsatadi: motivatsion, refleksiv, emotsional,
operatsion. Tadqiqotchi mazkur komponentlarni ajratishda sanogen tafakkurga oid
bilim va ko’nikmalarning shaxs tomonidan o’zlashtirilishi
va uning fikrlash tarzida
namoyon bo’lishiga e’tibor qaratadi. Bu, faqatgina sog’lom fikrlashga oid
ko’nikmalarni shaxsda shakllantirish bilangina bog’liq bo’lib,
sanogen tafakkur
52
komponentlarini aniqlashtirish bo’yicha birtomonlama yondashuvni keltirib
chiqaradi.
Ta’lim jarayoniga ontologik yondashuvdan kelib chiqib sanogen tafakkur
muammosini tadqiq etgan I.M.Spivak aynan sog’lom fikr yuritishni yangicha xulq-
atvor shakli sifatida baholaydi. Shundan kelib chiqib, tadqiqotchi sanogen xulq-
atvorning quyidagi komponentlarini ajratib ko’rsatadi: refleksivlik, yo’naltiruvchi,
boshqaruvchi hamda mazmunli. Ontologik yondashuv yosh omili va yoshga doir
xususiyatlarni inobatga olishni talab etadi. Talabalarda sanogen tafakkurni
rivojlantirishning tarkibiy komponentlarini aniqlashtirishda
ontologik yondashuv
xususiyatlariga asoslanib faoliyat bosqichlarini belgilab olish lozim.
Shu vaqtgacha sanogen tafakkur mazmunini o’rganishga doir olib borilgan
tadqiqot ishlari natijalarini e’tirof etgan holda, uning
takibiy komponentlarini
quyidagicha belgilash lozim degan xulosaga kelindi (1.4.1-rasmga qarang).
