1.5-§. Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish
zaruriyati
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish muammosi doirasida
2018-2019, 2019-2020, 2020-2021 o’quv yillari davomida uch bosqichda
(asoslovchi, shakllantiruvchi, yakunlovchi) Termiz davlat universiteti, Buxoro davlat
universiteti va Farg’ona davlat universitetlarida faoliyat olib borayotgan professor-
o’qituvchilar hamda pedagogika va psixologiya, boshlang’ich ta’lim, maktabgacha
ta’lim va jismoniy madaniyat bakalavriat ta’lim yo’nalishlarida tahsil olayotgan
talabalar ishtirokida tajriba-sinov ishlari olib borilgan. Tadqiqotning birinchi
bosqichida asosiy e’tibor o’quv jarayonidagi mavjud holatlarni, ta’lim muassasalarida
yaratilgan o’quv-uslubiy ta’minotni, bunda Pedagogika ta’lim sohasining davlat
ta’lim standarti va malaka talablari, o’quv reja, namunaviy dastur, ishchi o’quv
dasturlari, o’quv adabiyotlari, darsliklar, o’quv qo’llanmalar, o’quv-uslubiy
majmualar mazmuni tahlil qilinib, auditoriya va auditoriyadan tashqari o’quv
mashg’ulotlarining pedagogik imkoniyatlari o’rganilgan. Tajriba-sinov ishlariga jalb
etilgan professor-o’qituvchi va talabalar o’rtasida suhbat, anketa-so’rovnoma va test
sinovlari o’tkazilgan. Natijada, bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurning
rivojlanganlik darajasi va uni rivojlantirishning ahamiyati, ushbu jarayonda yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan masala va muammolar aniqlashtirilib, tadqiqot yo’nalishlari
aniq belgilab olingan. Olib borilgan tajriba-sinov ishi natijalariga asoslangan holda,
talaba-yoshlarda sog’lom tafakkurni rivojlantirish zaruriyatini belgilaydigan quyidagi
bir qancha jihatlar aniqlandi:
Birinchidan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi
PF-5847-son farmonida tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini
2030 yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasi”da xalqaro tajribalardan kelib chiqqan
holda oliy ta’limning ilg’or standartlarini joriy etish, jumladan o’quv dasturlarida
58
nazariy bilim olishga yo’naltirilgan ta’limdan amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga
yo’naltirilgan ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich o’tish, oliy ta’lim mazmunini sifat
jihatidan yangi bosqichga ko’tarish, talabalarda tanqidiy fikrlash, axborotni mustaqil
izlash va tahlil qilish ko’nikmalarini shakllantirish asosiy vazifa etib belgilangan.
Xususan, gumanitar va pedagogik yo’nalishlarda kadrlar tayyorlash sifatiga e’tiborni
kuchaytirish, pedagogik ta’lim yo’nalishlari va mutaxassisliklari bo’yicha o’quv reja
va dasturlarini ilg’or xorijiy tajriba asosida qayta ko’rib chiqish va takomillashtirish,
oliy ta’limda ma’naviy-axloqiy mazmunni kuchaytirish, yoshlarni milliy
qadriyatlarga hurmat, insonparvarlik va yuksak ma’naviy g’oyalar asosida
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, ularda yot g’oya va mafkuralarga qarshi
immunitetni mustahkamlash borasidagi ishlarni yanada rivojlantirish zarurati muhim
vazifalar sirasiga kiritilgan.
Ikkinchidan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 31
dekabrdagi 1059-sonli Qarori bilan tasdiqlangan “Uzluksiz ma’naviy tarbiyani
amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risidagi Kontseptsiyasi”da yoshlarni mustaqil
hayotga dunyoqarashi keng, faol fuqarolar etib tarbiyalash, ma’naviy tarbiyani
baholashning ilmiy asoslangan indikatorlarini ishlab chiqish, yoshlarda irodalilik,
mafkuraviy immunitet, mas’uliyatlilik, bag’rikenglik, innovatsion fikrlash, sog’lom
dunyoqarash kabi muhim fazilatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish
Kontseptsiyaning asosiy vazifalari etib belgilangan.
Uchinchidan, ma’lumki, sog’lom dunyoqarashni rivojlantirish murakkab jarayon
bo’lib, bunda insonning shaxsiy tajribasi, qiziqishlari, ijtimoiy muhit ta’siri,
pedagogik jarayonning ta’limiy va tarbiyaviy imkoniyatlari o’rtasidagi o’zaro
aloqadorlikni nazarda tutgan holda uzviy olib borish muhim hisoblanadi. Chunki,
sanogen fikrlash bir tomondan shaxsning o’zida kechayotgan barcha o’zgarishlar,
jarayonlar mazmunini tushunishga, ikkinchi tomondan esa jamiyat hayotida sodir
bo’layotgan voqea-hodisalarning sababini aniqlashi, mohiyatini anglashida va unga
javoban o’z fikrlarini sog’lom ifodalay olishida namoyon bo’ladi. Shu jihatdan,
talabalarning sanogen tafakkurini rivojlantirishda uning pedagogik-psixologik
xususiyatlarini inobatga olish talab etiladi.
59
Biroq, pedagogik ta’lim yo’nalishlari uchun sotsiologik, pedagogik va
psixologik xususiyatlarning integratsiyalashuvini o’zida mujassam etgan, pedagogik
faoliyat ko’nikmalarini o’zlashtirishga yo’naltirilgan, talabalarning mantiqiy va
tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini bosqichma-bosqich uzviy ravishda
takomillashtirishga qaratilgan mashq va vazifalar tizimi yetarlicha ishlab
chiqilmagan. Shuningdek, bo’lajak o’qituvchilarda muvaffaqiyatli kasbiy pedagogik
faoliyatni ta’minlovchi omil sifatida baholanayotgan sanogen tafakkur yuritish
ko’nikmalarini rivojlantirib borish masalasi e’tibordan chetda qolmoqda.
Bo’lajak o’qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning mavjud
imkoniyatlarini aniqlash maqsadida quyidagi o’quv-me’yoriy hujjatlar mazmuni
o’rganildi:
1. Pedagogika ta’lim sohasining DTS va malaka talablari.
2. Bakalavriat ta’lim bosqichida o’qitiladigan pedagogik va psixologik
fanlarning namunaviy va ishchi o’quv dasturlari.
3. Auditoriyadan tashqari mashg’ulotlarni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan
me’yoriy hujjatlar (ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar ish rejasi, mavjud to’garak
mashg’ulotlari dasturi va boshqalar).
Pedagogika ta’lim sohasining DTS va malaka talablari tahliliga ko’ra, bo’lajak
o’qituvchilarda kasbiy faoliyat individual metodining asosi sifatida pedagogik
fikrlashning reproduktiv va ijodiy usullarini shakllantirish, muhim kasbiy sifatlarni
rivojlantirish, kasbiy va shaxsiy o’z-o’zini rivojlantirish ehtiyojini yuzaga keltirish,
aniq pedagogik vaziyatda ma’lum masalalarni ajratib olish va ularni hal qilish usuli
sifatida pedagogik tafakkurni rivojlantirish asosiy vazifa sifatida belgilanib, quyidagi
umumiy talablar keltirilgan
8
:
- dunyoqarash bilan bog’liq tizimli bilimlarga ega bo’lishi, ijtimoiy muammolar
va jarayonlarni mustaqil tahlil qila olish;
- ma’naviy milliy va umuminsoniy qadriyatlar masalalari yuzasidan o’z fikrini
bayon qila olishi va ilmiy asoslay bilishi, faol hayotiy nuqtai nazarga ega bo’lish;
8
110000-Pedagogika ta’lim sohasining DTS. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi.
Toshkent. 2020.08.14. - 13 b.
60
- tabiat va jamiyatda kechayotgan jarayon va hodisalar haqida yaxlit tasavvurga
ega bo’lishi hamda hayotda va o’z kasbiy faoliyatida foydalana bilish;
- insonning boshqa insonga, jamiyatga va atrof muhitga munosabatini
belgilovchi ma’naviy mezonlarni bilishi, kasb faoliyatida ularni hisobga ola bilish;
- axborot yig’ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish usullarini
egallagan bo’lishi, o’z kasb faoliyatida mustaqil asoslangan qarorlar qabul qila olish;
- yangi bilimlarni mustaqil egallay bilishi, o’z ustida ishlashi va mehnat
faoliyatini ilmiy asosda tashkil qilishga oid bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishi talab
etiladi.
Yuqoridagi mezonlar bo’yicha bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy faoliyatlariga
quyidagi malaka talablari belgilangan:
- pedagogik faoliyatni tashkil etish bilan bog’liq qobiliyatlar;
- ilmiy tadqiqot faoliyati bilan bog’liq qobiliyatlar;
- ma’naviy-ma’rifiy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan qobiliyatlar;
- tashkiliy-boshqaruv faoliyati bilan bog’liq bo’lgan qobiliyatlar
9
ga ega bo’lishi
lozim.
Oliy ta’lim muassasasi talabalarining o’quv mashg’uloti o’z xususiyati va
mazmuni bilan boshqa ta’lim muassasalarining o’quv jarayonidan tubdan farq qiladi.
O’quv rejasi va dasturining murakkablashuvi, yangi fanlar va qo’shimcha kurslarning
kiritilishi o’zlashtirishni nazariy va amaliy tafakkur yordamida amalga oshirishni
taqozo etadi. Shu sababli ularning o’qishga munosabati ham o’zgaradi. Bu davrda
talaba-yoshlarning tafakkuri tobora faol, mustaqil va ijodiy xususiyatlarga ega bo’lib
boradi.
Mazkur jarayonda bo’lajak o’qituvchilarning sanogen tafakkurini
rivojlantirishda pedagogik va psixologik fanlarni o’qitish imkoniyatlaridan
foydalanish talab etiladi. Shundan kelib chiqib, bakalavriat ta’lim bosqichida
o’qitiladigan “Umumiy psixologiya va pedagogika” hamda “Pedagogika nazariyasi
va tarixi”, “Psixologiya nazariyasi va tarixi”, “Oila pedagogikasi”, “Oila
psixologiyasi”, “Ijtimoiy pedagogika”, “Ijtimoiy psixologiya”, “Pedagogik mahorat”
9
5110900 – Pedagogika va psixologiya bakalavriat ta’lim yo’nalishining malaka talablari. O’zbekiston
Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent. 2018.08.25. - 4 b.
61
kabi fanlarning namunaviy va ishchi o’quv dasturlarida keltirilgan mavzular qiyosiy
tahlil qilindi. Natijada, quyidagi mavzularda sanogen tafakkurga oid nazariy
ma’lumotlar mazkur fanlarning qator mavzularini o’qitish mazmuniga kiritilishi
tavsiya etiladi (1.5.1-jadvalga qarang).
|
