Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati

9 
modernizatsion vositasi ekanligi empirik asoslanganligi, oliy ta’lim muassasalari 
talabalarida sanogen tafakkurni rivojlantirish jarayoni texnologik yondashuvga 
asoslangan holda tashkil etishga bog‘liqligi nazariy materiallar asosida boyitilganligi 
bilan izohlanadi. 
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati refleksiv yondashuv asosida bo‘lajak 
o‘qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish modeli, auditoriyadan tashqari 
mashg‘ulotlar asosida bo‘lajak o‘qituvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirish 
yo‘llarining ishlab chiqilganligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalaridan pedagogika 
ta’lim sohasi malaka talablari, o‘quv dasturli, darslik va o‘quv qo‘llanmalarini 
yaratish, auditoriyadan tashqari tadbirlarni loyihalash, pedagog kadrlarni qayta 
tayyorlash va malakasini oshirish kurslarida foydalanish mumkin. 

10 
I BOB. BO’LAJAK O’QITUVCHILARDA SANOGEN TAFAKKURNI 
RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI 
1.1-§. Sanogen tafakkur muammosining pedagogik-psixologik tadqiqotlarda 
o’rganilishi 
 
Ma’lumki, har qanday jamiyatning ijtimoiy–iqtisodiy taraqqiyotini inson 
tafakkuri va aqliy salohiyati, ma’naviyati va madaniyati belgilab beradi. Insondagi 
ushbu hislatlar bevosita ta’lim dargohlarida shakllanadi va rivojlanadi. Shu bois ham 
yosh avlodga ta’lim – tarbiya berish, ularning intellektual bilimlarini, tafakkurini
rivojlantirish va ularni qo’llab quvvatlash dolzarb ijtimoiy ehtiyojlardan sanaladi. 
Mazkur masala esa, O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimi oldida turgan 
asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. 
Dunyo sivilizatsiyasi rivojlanishining hozirgi sur’ati, tabiiy va ijtimoiy 
genezisning tobora ortib borayotganligi, inson hayoti dinamikasining intensivligi, 
mamlakatimizda sodir bo’layotgan qayta qurish va islohotlar jarayonlarining 
murakkabligi shaxsda turli xil hissiy-emotsional va ruhiy zo’riqish omillari bo’lib 
xizmat qiladi. SHu sababli, zamonaviy ta’limning muhim vazifasi bu kabi omillarga 
bardosh bera oladigan, pozitiv va dialektik fikrlay oladigan, sodir bo’layotgan 
voqealarni to’g’ri idrok eta oladigan, real optimistik prognozlarga, ya’ni sanogen 
tafakkurga ega bo’lgan shaxsni tarbiyalashdir. 
Zero, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganidek: 
“Nafaqat yoshlar, balki butun jamiyatimiz a’zolarining bilimi, saviyasini oshirish 
uchun avvalo ilm-ma’rifat, yuksak ma’naviyat kerak. Ilm yo’q joyda qoloqlik, jaholat 
va albatta, to’g’ri yo’ldan adashish bo’ladi. Sharq donishmandlari aytganidek, “Eng 
katta boylik – bu aql-zakovat va ilm, eng katta meros – bu yaxshi tarbiya, eng katta 
qashshoqlik – bu bilimsizlikdir!”
5
. Shu sababli barchamiz uchun zamonaviy 
bilimlarni o’zlashtirish, chinakam ma’rifat va yuksak madaniyat egasi bo’lish 
uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak. 
O’zbekistonning yangi taraqqiyot bosqichida izchillik bilan amalga 
5
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil uchun mo’ljallangan mamalakatni 
rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlar bo’yicha Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 2020 yil 28 yanvar. 

11 
oshirilayotgan ta’lim-tarbiya sohasidagi strategik vazifalarning asosiy yo’nalishi 
sog’lom fikr yurita oladigan, jamiyat va shaxs manfaatlari uchun zarur bo’ladigan 
rivojlanish istiqbollarini aniq belgilaydigan mutaxassislar tayyorlash masalalariga 
qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Bu esa, talabalarning sanogen fikrlash 
ko’nikmalarini rivojlantirish va uning innovatsion pedagogik asoslarini ishlab chiqish 
zaruratini yuzaga keltiradi. SHu sababli, bo’lajak o’qituvchilarning sanogen 
tafakkurini rivojlantirish muammosini o’rganish, zarur pedagogik-psixologik shart-
sharoitlarni tadqiq etish va mazkur jarayonga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashtirish 
asosiy vazifalar sifatida belgilanishi lozim. 
An’anaga ko’ra, pedagogika va psixologiyada tafakkur jarayoni ko’pincha 
ma’lum bir muammoni hal qiladigan aqliy harakatlar majmui bilan bog’lab 
ko’rsatiladi. Qoida tariqasida, fikrlash tashqi narsalar bilan bog’liq. Biroq, ichki 
muammolar, masalan, kasbiy faoliyatdagi muvaffaqiyatsizlik, xafagarchilik, shaxsiy 
va ijtimoiy-psixologik to’siqlar, turli xil muammo va boshqalar inson uchun ko’proq 
ahamiyatga ega. Shuning uchun ham bu kabi salbiy holatlarni oldini olish va bartaraf 
etish muhim hisoblanadi. Ammo muammo shundaki, ta’lim jarayonida bunday 
fikrlash o’rgatilmaydi. Bundan tashqari, ko’pincha o’qituvchilarning o’zi ichki 
nizolarni yengishga qodir bo’lmagan insonlar sifatida namoyon bo’lishadi. Shu 
munosabat bilan ta’lim muassasalarida qulay shart-sharoitlar yaratish zarur bo’lib, 
unda o’quv jarayonining ishtirokchilari yangi tafakkur turini - fikrlash faoliyatini 
jonlantiradigan, ichki ziddiyatni bartaraf etadigan, ijobiy munosabatni 
shakllantirishga xizmat kiladigan yangicha fikrlash tarzini o’zlashtirishi kerak. Ilmiy 
adabiyotlarda bunday fikrlash “sanogen tafakkur” deb ataladi. Dastlab, inson 
tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi masalasiga to’xtalamiz. 
Inson tafakkuri muammosi ko’pgina fan sohalarining tadqiqot ob’ekti bo’lib 
hisoblanadi. Jumladan, falsafa fani materiya bilan tafakkurning o’zaro munosabatini, 
shuningdek, tafakkur yordami bilan olamni bilish (anglash) yo’llari va 
imkoniyatlarini o’rganadi. Formal logika esa tafakkur formalari (tushuncha, hukm, 
xulosa chiqarish)ni tekshiradi. Tafakkurning sotsiologik aspektida uning jamiyatning 
turli formatsiyalariga sotsial strukturasiga bog’liq ravishda tarixiy taraqqiyot jarayoni 

12 
tahlil qilinadi. Fiziologiya fanida tafakkurni yuzaga keltiruvchi miya mexanizmlari 
tadqiq etiladi. Kibernetika fanida EHMlarda insonlarning fikrlash faoliyati 
informatsion jarayon tariqasida umumiy va xususiy jihatlari yoritib beriladi.
Psixologiyada tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni 
yechish vositasi xarakteriga, ob’ektning sub’ekt uchun yangiligi, shaxsning faollik 
ko’rsatish darajasiga ko’ra bir necha turlarga ajratib tadqiq qilinadi. Bunda tafakkur 
fikrlash faoliyati sifatida qaralganda, inson tomonidan muammoning (topshiriq) 
yechimini topish nazarda tutiladi. Bu borada topshiriq shartlari va sub’ekt oldiga 
qo’yiladigan shartlar, qo’yilgan shartlar mohiyatining shaxs tomonidan anglanilishi, 
qabul qilinishi va boshqa jihatlar sinchkovlik bilan kuzatiladi hamda o’rganiladi. Shu 
o’rinda, topshiriqning yechimini topish shaxsning ehtiyoji va motivlari bilan bog’liq 
holda olib qaraladi, fikr yuritish faoliyatida muammo yechimini qidirishni 
boshqarishda insonning hissiy kechinmalari alohida rol o’ynaydi. Shuningdek, 
psixologiya tafakkurning filogenetik, ontogenetik, kognitiv, tarixiy, operatsional va 
funktsional jihatlarini ham tadqiq etadi. 
Pedagogik fanlar doirasida esa shaxs dunyoqarashini shakllantirish, uning ongini 
o’zgartirish, tafakkur yuritish qonuniyatlarini falsafiy-pedagogik jihatdan asoslash, 
aqliy va jismoniy tarbiyani olib borish, ijtimoiylashuv muammolarini o’rganish bilan 
bog’liqlikda tafakkurni rivojlantirish jarayonining pedagogik-psixologik tamoyillari, 
qonuniyatlari, tashkil etish shakllari, metod va vositalarini aniqlashtirishdan iborat. 
Sanogen tafakkurning rivojlanish tarixini tadrijiy o’rganish uning uzoq yillar 
avval shakllanib boshlaganini ko’rsatadi. Ta’lim jarayonida shaxs dunyoqarashi va 
tafakkurini barqaror rivojlantirishning nazariy-metodologik asoslari eng qadimgi 
yozma manbaalar hamda Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, 
A.Navoiy, A.Avloniy kabi Sharq mutafakkirlarining qomusiy asarlarida yoritib 
berilgan. 
“Avesto” ko’plab qo’lyozma manbaalar singari qomusiy mohiyatga ega bo’lgan 
asar hisoblanib, unda inson tafakkuri bilan bog’liq va boshqa ko’plab masalalar 
xususida falsafiy mushohadalar yuritiladi. Zardushtiylik ta’limoti asosan “Andeshai 
nek” (pok e’tiqod, yaxshi fikr), “Guftori nek” (to’g’ri, rost so’z), “Kirdori nek” 

13 
(yaxshi amal)ga suyanadi. Ushbu axloqiy uchlik g’oyasi eng qadimgi davrlardan 
boshlab kishilik jamiyati taraqqiyotining keyingi bosqichlarida yaratilgan barcha 
ma’rifiy asarlar mazmunining shakllanishiga asos bo’lgan. Shu bilan birga, unda 
insonning inson sifatida ma’naviy va moddiy jihatdan kamol topishi uchun zarur 
bo’lgan muayyan talablar o’z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida Sharq, balki 
G’arb xalqlarining ham muhim ma’naviy merosi bo’lib hisoblanadi. 
“Avesto”ning tub ma’no-mohiyatini belgilab beradigan uch asosiy g’oya “ezgu 
fikr, ezgu so’z, ezgu amal” degan tamoyilda hozirgi kun uchun ham behad ibratli 
bo’lgan saboqlar borligini ko’rish mumkin. “Ezgu niyat, so’z va ish birligini jamiyat 
hayotining ustivor g’oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi ma’naviy ideallarimiz 
bilan naqadar uzviy bog’liq, nechog’li mustahkam hayotiy asosga ega ekani, ayniqsa 
e’tiborlidir”, deb ta’kidlagan edi O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti 
I.A.Karimov. 
Birgina “Yaxshi fikr” iborasining mazmuni o’zida ilohiy qonun ruhidagi 
g’oyalarga ega bo’lish, yaqin kishisiga nisbatan mehribonlik ko’rsatish, fikrlashdagi 
sog’lomlik, yovuzlikni qoralash, yomon fikr yuritmaslik, kishilarning baxt-saodati 
yo’lida harakat qilish, ahillik, barcha insonlar bilan birga do’stlik va hamjihatlikda 
yashashga intilish ruhidagi niyat va fikrlar musaffoligini aks ettiradi.
Sog’lom fikr yuritish bilan bog’liqlikda “Avesto”da quyidagi fikr keltirilgan: 
“Inson fikran ham boshqalarga hasad qilmasligi lozim. Ezgu niyatli kishi darg’azab 
bo’lmaydi, jaholatlarga berilmaydi. Zero, bunday ruhiy holatda bo’lmagan inson 
yaxshilik haqida o’ylamaydi, burch va adolat haqida unutadi hamda nojo’ya 
harakatlar qiladi”. 
“Avesto”dagi uchlikning asosiy mazmuniga yondashiladigan bo’lsa, fikr, so’z 
va ishning birligiga har bir insonda bo’lishi lozim bo’lgan xususiyatlar sifatida qarash 
mumkin. Shuningdek, har bir shaxsning ongi, dunyoqarashi, axloqi va hayot haqidagi 
tasavvurlari o’zi mansub bo’lgan jamoa bilan uzviy bog’langan. Xullas, “Avesto”da 
insonning barkamol bo’lib yetishishida uning so’zi, fikri hamda ishi ezgu bo’lishi va 
ezgulikning tantanasi uchun xizmat qilishiga katta e’tibor beriladi. 

14 
Markaziy Osiyo mutafakkirlarining asarlarida shaxs kamoloti haqidagi fikrlari, 
axloqiy yetuklik va mukammallik haqidagi g’oyalari ilm-fan, madaniyat, san’at, 
adabiyot, falsafa, diniy fikrlar taraqqiyoti insoniyat tafakkur xazinasiga qo’shilgan 
katta hissa bo’lib, asrlar mobaynida dunyo xalqlarini o’zining sermazmunligi, 
universalligi va insonparvarligi bilan hayratga solgan. 
Buyuk olim Abu Nasr Forobiy aql orqali tafakkur yordamida bilishning o’ziga 
xos xususiyatlarini aniqlashga harakat qilgan. Tafakkur mavhumlikka, umumiylik, 
bilvositalilikka, ya’ni sezgilar orqali bilish xususiyatlariga ega deb tushuntiradi. 
Avvalo, har qanday insonning mohiyati uning aqlida ekanligiga alloma diqqatni 
qaratib, quyidagi fikrni keltirib o’tgan: “Inson mohiyati aqlda, aqlning mohiyati 
harakatda namoyon bo’ladi”. Forobiy ta’limotiga ko’ra, tafakkur orqali inson 
materiyaning sezgilarga noma’lum bo’lgan tomonlarini, umumiy qonuniyatlarini, 
mohiyatini biladi, san’at, ilm-fan to’g’risidagi bilimlarga ega bo’ladi. Forobiyning 
ijodiy fikr yuritish, tafakkur xususiyatlari haqidagi fikrlari hozirgi kunda ham o’z 
ahamiyatiga ega. 
Sanogen tafakkur bilan bog’liq nazariy-metodologik masalalarni hal qilishda 
Abu Rayhon Beruniy hamda Ibn Sinolarning fikrlariga alohida e’tibor qaratish lozim. 
Beruniy – ta’lim va tarbiya masalalariga chuqur qiziqqan. Insonning boshqa 
mavjudotlardan uning tafakkuri ajratishini ta’kidlab, o’z g’oyalarini ilgari suradi. 
Beruniy o’zining mashhur “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida 
ma’naviy mamnuniyat konsepsiyasini ilgari suradi. Unga ko’ra: “Oqil kishi hamma 
narsani aql-idrok va farosat bilan his qilgandagina ma’naviy mamnuniyat sezadi, 
holbuki, beg’am odam jismoniy lazzatnigina tan oladi”.
Inson tafakkurining qudrati shundaki, uning yordamida voqea va hodisalarni bir-
biriga solishtirish, tahlil qilish orqali rostni yolg’ondan, adolatni adolatsizlikdan, 
yaxshini yomondan, haqiqatni esa nohaqlikdan ajratish mumkin. Shundan kelib 
chiqqan holda, Beruniy tafakkurning analiz, taqqoslash, solishtirish kabi 
operatsiyalarini ilgari suradi va tafakkurning ushbu xususiyatlarini rivojlantirish 
lozimligini ta’kidlaydi. Bu esa talabalarning sanogen tafakkurini rivojlantirishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. 

15 
Abu Ali Ibn Sino o’zining “Tush ta’biri”, “Tib qonunlari” asari va “Tayr” 
(qush), “Hayy ibn Yaxson” kabi qissalarida insonlarni bilim olishga chaqiradi: “Bir-
biringizdan bilim o’rganib, kamol topishingiz uchun dil pardasini ochib tashlanglar”.
“Hayy ibn Yaxson” qissasida dunyoni va insonlarning fe’l atvorini, tabiatini 
chuqurroq tushunish uchun ilmni, mantiqni bilishga da’vat etadi. Chunki bu ilm kishi 
didini o’stiradi, fikr doirasini kengaytiradi. Ibn Sino bu haqida shunday deydi: 
“Farosat ilmi foydasi naqd ilmlardandur. Bu ilmni bilib olsang, u senga kishilarning 
pinhoniy fe’l – atvorini bildiradi. Farosat ilmidan bahramand bo’lsang, juda o’tkir 
bo’lib ketasan”. 
Ibn Sino o’zining qator asarlarida insonni o’rganish orqali ko’p narsalarga 
erishish mumkinligini va bunda albatta aql, farosat, tafakkur qo’llanilishi lozim 
ekanligini bayon etadi. Bemor shaxsini, uning mijoz toifasini, fe’l-atvorini bilish 
uchun aql, farosat darkor bo’lishini ta’kidlaydi. Buning uchun esa avvalo insonda 
tana salomatligi, ruh salomatligi va aql salomatligi lozim ekanligini uqtiradi. 
Milliy davlatchiligimiz asoschisi, o’z davrining mohir siyosatchisi Amir Temur 
qimmatli fikrni zarurat tug’ilganda maqsadga muvofiq tadbiq etishni ta’kidlaydi. 
Buyuk sarkardaning o’giti sifatida bizga qoldirgan merosi – kengashish, muzokara 
qilish, mulohaza yuritish, fikr almashinish mashqlari - fikrlashni 
takomillashtirishning asosi bo’lib hisoblanib, bizningcha, mazkur jihatlar bo’lajak 
o’qituvchilarda mustaqil fikrlash, to’g’ri xulosa va yechimga kelish hamda sanogen 
fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirishning asosiy mexanizmlari bo’lib xizmat qiladi. 
Alisher Navoiy ijodi falsafiy-badiiy majmua xazinasining aynan o’zginasidir. 
Bu ijodiyot xalq ijtimoiy hayotining turli jabhalaridan umumlashgan bo’lib, u 
umumiydan xususiyga va xususiydan umumiyga aylanib turadi. Xalqning ijtimoiy 
hayoti va yakka shaxsning biror xususiyati yo’qki, u buyuk alloma diqqatini o’ziga 
tortmagan bo’lsin, jumladan, inson tafakkuri haqida ham “Farhod va Shirin” 
dostonida u shunday yozadi: 
“Har ishki qilmish odamizod, 
Tafakkur birla bilmish odamizod”.
A.Navoiy inson tafakkurining buyuk qudratga ega ekanligini ta’kidlashdan 

16 
tashqari uning “aqlli” va “aqlsiz” odamlar tasnifiga bergan ekspert bahosi alohida 
e’tiborga molik. Navoiy asarlarida bu tushuncha 27 o’rinda ishlatilgan bo’lib, uning 
27 darajasi va 27 sifati haqida fikr yuritgan. Xususan, aqlning turli sifatlari
quyidagicha tavsiflangan: aql aqli – xushyor ong egalari; aql vosvosi – aql vasvasasi, 
aql to’lqini; aql dehqoni – ongli tushuncha, mulohaza, tajribali, ongli kishi; aql kuyi – 
aql – idrok yo’li; aql mezoni – ong, aql o’lchovi, aql tarozisi; aql muhandislari – 
donishmandlar, olimlar, bilimdonlar; aql oldida – ongli tushunish bo’yicha, aqlan; aql 
piri – tafakkur ustozi, farosatli kishilar; aql sarrofi – aql zargari, aql baholovchisi; aql 
uyi – miya, fikri-hayol; aql xirmoni – aql mujassamligi; aql chiri – aql kuchi, aql 
quvvati; aql eshigi – aql yo’li, ongli yo’l; aql o’ti – zehn o’tkirligi, hushyorlik; aql 
qushi – aqlning tezkorligi; aql hisobi – ong doirasi, chegarasi; aqldan begona - telba; 
aqli javohirshunos – yetuk, komil va so’zning yashirin sirlarini yaxshi tushunuvchi; 
aqli zoyil – aqli ketgan kishi; aqli zulmoniy – xira aql, o’tmas zehn; aqli kul – yeng 
yetuk aql; aqli maslahatbin – maslahst ko’rsatuvchi, to’g’ri yo’l va to’g’ri fikrga 
yo’llovchi aql; aqli musharraf – sof, sharafli aql; aqli mustaqim – ikkilanmaydigan, 
to’g’ri aql egasi, qat’iy fikrli odam; aqli musoxib – fahm-farosatli kishi; aqli oz – 
aqlidan adashmoq; aqli saloh – sog’lom fikrli; aqli sarkash – itoatsiz, o’jar, qaysar 
aql; aqli sitamkaro – jabr-zulm qiluvchi, ziyon yetlazuvchi; aqlu fahmi xurdadon – 
nozik aql-fahm; aqli xudbin- faqat o’zini o’ylovchi shaxs; aqli nekbin (xudabin) – 
o’tkir, sezgir, nozik aql egasi. 
Shunday qilib, mutafakkir aqlni rangbarang jihatlarga ajratib, ularga asoslangan 
holda ikki toifali aql sohiblari bo’lishi mumkinligini ta’kidlaydi: nekbin aql egalari va 
xudbin aql egalari. Nekbin aql egalari insoniyatga ezgulik keltirib, o’z sohibini ham 
baxtli qilsa, xudbin aql egasi – aksincha, o’z manfaati yo’lidagina aql ishlatib, 
o’zgalarga ziyon yetkazadilar, xolos. Demak, mutafakkir orzu qilgan komil inson 
jismonan sog’lom, nekbin aql egasi va ma’naviyati yuksak bo’lish kabi 
xususiyatlarga ega bo’lishi lozim. 
Abdulla Avloniy yoshlarni o’qitish va tarbiyalash kabi muhim hayotiy 
masalalarni ko’tarib chiqqan, ularni to’g’ri hal qilishga uringan. “Fikr tarbiyasi, - deb 
yozadi adib “Turkiy guliston yohud axloq” asarida, - eng keraklisi, ko’p zamonlardan 

17 
beri tanqid qilib kelingan, muallimlarning diqqatlariga suyangan, vijdonlariga 
yuklangan vazifadir. Fikr insonning ma’rifatli, g’ayratli bo’lishiga sabab bo’ladi”. 
Olimning fikricha, bolaning aqliy rivojlanishi, ma’naviyati yuksalishida avvalo oila 
va o’qituvchilarning o’rni beqiyosdir. 
Qaysi davrda yashashidan qat’iy nazar sharq allomalari va ma’rifatparvarlari o’z 
asarlarida insonning aql-zakovati, tafakkurini rivojlantirishga katta e’tibor qaratgan 
va buni o’z asarlarida chuqur tahlil qilganlar. Yosh avlodda mustaqil, ijodiy va 
sog’lom tafakkurni rivojlantirish asrlar davomida ham dolzarb muammo bo’lib 
kelgan. 
Inson tafakkurini o’rganish muammosi XIX asr oxiri va XX asr boshlariga kelib 
eng keng targ’ib qilinadigan, tadqiqotlar va tortishuvlarga sabab bo’ladigan 
muammoga aylandi. Chet el va vatanimiz olimlari o’z tadqiqotlarida tafakkur 
muammosiga har tomonlama yondashishgan va o’z tadqiqotlari predmetiga 
aylantirganlar. Quyida xorij va Vatanimiz olimlarining inson tafakkurini 
shakllantirish, sanogen tafakkur muammosini o’rganish doirasida olib borgan 
tadqiqot ishlari natijalarini keltirib o’tamiz. 
Sh.Shodmonova, J.Musayev, B.X.Xodjayev, M.G.Davletshin, E.G’.G’oziyev, 
V.M.Karimova, Z.T.Nishonova va boshqalar fikrni tarbiyalash, mantiqiylik, ijodiy, 
tanqidiy va mustaqil fikrni ifodalash, tarixiy tafakkur, mustaqil va ijodiy fikrlashni 
shakllantirish muammolarini uyg’unlashtirgan holda o’z tadqiqotlarida yoritib 
bergan. 
Psixolog olim M.G.Davletshin o’quvchilarda mustaqil tafakkur rivojlanishiga 
katta e’tibor beradi. Olimning ta’kidlashicha, - “Hozirgi maktablarning asosiy 
vazifasi ta’lim metodlarini takomillashtirishdir. Maktabning vazifalari haqida gap 
borganda kishining hozir o’qitilayotgan fanni, hozirgi ijtimoiy – siyosiy 
munosabatlarni tushunib olishga ancha mos tushadigan tafakkur saviyalari haqida 
to’xtalib o’tish mumkin. Bu talablarga tafakkurning ilmiy-nazariy (dialektik) saviyasi 
javob beradi”. 
E.G’.G’oziyev O’zbekistonda tafakkur psixologiyasini keng yoritgan olimlardan 
biridir. Uning tadqiqotlarida aqlning eng muhim sifatlaridan – tafakkurning 

18 
mustaqilligi ajratib ko’rsatiladi. Muallif tafakkurning bu muhim sifatini quyidagicha 
belgilaydi: “Tafakkurning mustaqilligi deganda, kishining shaxsiy tashabbusi bilan 
o’z oldiga konkret maqsad, ya’ni vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va 
ilmiy xarakterdagi faraz(gipoteza)lar qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi, 
qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz, o’zining aqliy izlanishi 
tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy 
jarayonni tushunish kerak”. 
Z.T.Nishonova shaxs ijodiy fikrlashining quyidagi xususiyatlarini ajratib 
ko’rsatadi: mazmundorlik, mantiqiylik, dinamiklik, keng qamrovlilik, pog’onaviylik, 
to’g’ri va teskari yo’nalganlik, uzluksizlik. Muallif fikricha, mustaqil ijodiy fikrlash 
quyidagi tuzilishga egadir: 
1) muammo mohiyatiga kirish motivi; 
2) shaxsiy ahamiyat kasb etuvchi motiv; 
3) muammo yechimini topish uchun aqliy va uslubiy vositalarni tanlash; 
4) saralangan aqliy va uslubiy vositalarni amaliyotga tadbiq etish; 
5) yechish vositalariga o’zgartirishlar va tuzatishlar kiritish; 
6) yechim to’g’riligini baholash va tekshirish; 
7) fikrlashdan qoniqishning shaxsiy ma’naviy ahamiyat kasb etishi; 
8) yakka bilishdan uzluksiz xususiyatga ega bo’lgan shaxs sifatiga aylanishi.
Pedagog olim J.Musayev o’zining “O’quvchilarning mustaqil fikrlash 
salohiyatini rivojlantirish” nomli monografiyasida quyidagi fikrlarni bildiradi: 
“O’quvchilarning mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirishda aynan ijtimoiy-
gumanitar ta’lim jarayonining imkoniyatlari kengroq hisoblanadi. Shu bois, bu 
fanlarning o’quvchilarda mustaqil fikrlash salohiyatini rivojlantirish jarayonidagi 
ahamiyatini his etgan holda, o’quv jarayonlariga ijodiy yondashish o’zining samarali 
natijalarini beradi”. 
Inson tafakkurini shakllantirish va rivojlantirish o’ziga xos murakkab va uzoq 
muddatli jarayon bo’lib, bunda o’zaro uyg’unlik kasb etuvchi ta’limiy-tarbiyaviy 
faoliyatni maqsadli tashkil etish zaruriyat hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, 
ko’plab pedagog olimlar inson tafakkuri muammosiga, asosan o’quvchi-yoshlarda 

19 
muayyan tafakkur shaklini rivojlantirish, faoliyat samaradorligini ta’minlovchi 
pedagogik shart-sharoitlarni aniqlashtirish hamda uning didaktik ta’minotini ishlab 
chiqishga alohida e’tibor qaratishgan. 
Xususan, o’quvchilarda tanqidiy, mantiqiy va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini 
rivojlantirish (F.O.Xadjiyeva, Sh.O.Toshpo’latova, J.Musayev), o’quvchilarda tarixiy 
tafakkurni (Q.R.Shonazarov, B.X.Xodjayev) va kreativ tafakkurni rivojlantirishning 
pedagogik asoslari (D.D.Murodova) o’rganilgan. 
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib tafakkur tushunchasining quyidagi 
ta’rifini keltiramiz: Tafakkur – bu inson aqliy faoliyatining yuksak shakli sifatida, 
real olamni aks ettirishning umumlashgan bevosita usuli bo’lib, ob’ektlar orasidagi 
bog’liqlik, bilish jarayoni, yangi bilimlarni ochish, ijodiy, muammoli masalalar 
yechimiga qaratilgan bilish jarayoni.
Inson tafakkuri muammosi doirasida ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan 
bo’lsada, o’sib kelayotgan yosh avlodning aqliy, ruhiy va jismoniy salomatligi 
muammolari pedagog va psixolog olimlar uchun tadqiqot ob’ekti bo’lib qolmoqda. 
Ilmiy pedagogika hamda salomatlik psixologiyasida “sanogen tafakkur”ni 
rivojlantirish masalasi alohida yo’nalish sifatida ajratilgan. 
Barchamizga ma’lumki, hayotiy faoliyatimiz davomida har birimiz qayta-qayta 
astenik (yoqimsiz) tuyg’ularni boshdan kechirish uchun sharoit yaratadigan 
vaziyatlarga duch kelamiz: muvaffaqiyatsizlik, xafagarchilik, uyat, sharmandalik, 
umidsizlik, sabrsizlik va boshqalar. Ba’zilarimiz shu kabi haqiqiy his-tuyg’ular oldida 
o’zimizni yo’qotib qo’yamiz va aqlimiz ishlamay qoladi. Boshqalar esa - o’zlari bilan 
tezda kelishib, bunday noqulay holatlarni tezda yengib, xursand bo’lish va hayotda 
munosib, o’ziga qulay vaziyatlarni yaratishga qodir. Bu nimaga bog’liq? Qanday 
shaxsiy fazilatlar sizga eng yaxshi usulni tanlashingizga yordam beradi? Bunday 
vaziyatlarda inson tafakkurining individual o’ziga xosligi ahamiyatlimi? Psixologiya, 
tibbiyot va pedagogika sohasidagi mutaxassislar ushbu va boshqa ko’plab savollarga 
javob topishga harakat qilishmokda. Zamonaviy pedagogik-psixologiyada mazkur 
muammolar sanogen fikrlash muammosining ajralmas qismi hisoblanadi. 
Inson tafakkuri, fikrlari asosan tashqi narsalarga, ya’ni “ob’ekt”ga qaratilgan 

20 
bo’ladi. Ammo faoliyatni amalga oshirish uchun inson tashqi dunyoga e’tibor 
qaratishi yetarli emas. U o’zini, his-tuyg’ularini, xatti-harakatlarini boshqarishi, ya’ni 
o’zini o’zi yaxshi bilishi kerak. Shu munosabat bilan professor Yu.M. Orlov 
shaxsning o’z-o’zini anglashga, o’zini o’zi boshqarishga qaratilgan fikrlashini tahlil 
qilish uchun: sanogen (sog’lom) va patogen (nosog’lom) fikrlash turlarini farqlab 
ko’rsatadi. 
Sanogen tafakkurning nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqqan professor 
Yu.M.Orlov insonning ruhiy salomatligi masalasiga to’xtalib, quyidagi fikrni bildirib 
o’tadi: “Sanogen tafakkur yuritish hayot falsafasining, ong va tana salomatligining 
eng ishonchli yo’llaridan biridir. Ushbu metodika yangi hissiy-aqliy odatlarni yuqori 
darajada o’zlashtirishga imkon beradi, o’tmishdagi patogen fikrlash tajribasini 
to’playdi. Sanogen tafakkur inson ongini sog’lomlashtirishning samarali usuli 
hisoblanadi. Ya’ni, insonning hayotiy faoliyati davomida yuzaga kelgan inqirozli 
holatlarini ruhiy qo’llab-quvvatlash yordamida, hissiy-emotsional o’z-o’ziga ta’sir 
ko’rsatish orqali bartaraf etish usuli”. 
Sanogen tafakkur nazariyasi va amaliyoti nuqtai nazaridan, sanogen fikrlash 
anglash yo’li bilan hissiyotlarni boshqarish va shunga mos ravishda uni avtomatik 
ravishda keltirib chiqaradigan aqliy operatsiyalarni boshqarish vositasi sifatida 
qaraladi. Bunda sanogen tafakkur o’tmish tajribasini konstruktiv qayta anglash va 
mulohaza qilish, ilmiy asoslardan yiroq bo’lgan kundalik falsafaga xizmat qiladigan, 
samarasiz refleksiv (aks ettirish) strategiyalarini aniqlashdan iborat bo’lgan ijobiy, 
ya’ni, real fikrlashdir. 
Sanogen fikrlash hissiy holatlar bilan ishlashga yo’naltirilgan bo’lib, 
Yu.M.Orlov nazarida, sanogen va patogen fikrlash tarzi ular keltirib chiqaradigan 
oqibatlar bilan farq qiladi. Fikrlashning bir usuli muvaffaqiyatsizlik, xafagarchilik, 
Sanogen tafakkur (lotincha: “sanus” – sog’lom va yunon tilida – “genezis” - rivojlanish) 
his-hayajon, ichki kechinmalar, fikrlarni va emotsiyalarni boshqaruvchi, 
sog’lomlashtiruvchi tafakkur.
Patogen tafakkur bu insonning salomatligiga zarar yetkazuvchi salbiy qarashlar 
yig’indisi bo’lib, u shaxsning o’z-o’zi va shaxslararo munosabatlar jarayonida vujudga 
keladigan emotsional beqarorlik va ichki nizolar bilan izohlanadi.

21 
aybdorlik, irodasizlik, ishonchsizlik yoki boshqa hissiyotlarning salbiy ta’sirini 
kamaytirishga, ikkinchisi hayotning oddiy patogen falsafasini shakllantirgan holda 
kechinmalarni kuchaytirishga yo’naltirilgan. Ikkala fikrlash ham bir xil aqliy faoliyat 
shakllari - tahlil, sintez, taqqoslash, mavhumlashtirishga asoslangan. Va bu ma’noda 
ikkala fikrlash ham mutlaqo to’g’ri, ammo shunga qaramay, hatto to’g’ri fikrlash ham 
sog’liq uchun zararli bo’lishi mumkin. 
Yu.M.Orlov fikriga ko’ra, sanogen tafakkurning asosi insonning ichki olamidagi 
qarama-qarshiliklarni hal qilishdir. Olim bu fikrlashni «zo’ravonliksiz», 
“zo’riqishsiz” fikrlash deb ataydi. O’z mulohazalarini davom ettirib, quyidagi 
fikrlarni qat’iy ta’kidlaydi: sanogen tafakkurning asosiy ahamiyati o’z-o’zini 
kamolga yetkazish maqsadlariga erishish uchun sharoit yaratish, ya’ni fe’l-atvor 
hamohangligi, o’z-o’zi va atrofdagilar bilan kelishish, shuningdek yomon odatlarni 
bartaraf etish, o’z his-tuyg’ularini boshqarish, o’z ehtiyojlarini nazorat qilish, deb 
hisoblaydi. 
Tadqiqotchi S.Ataxanova sog’lom tafakkur muammosini o’rganib quyidagi 
fikrni bildiradi: Sog’lom tafakkur insonning aqliy va hissiy faoliyatlari bilan bog’liq 
bo’lib, u sog’lom fikrga yo’naltirilsa sog’lom tafakkur shakllanadi. Aqliy faoliyat 
mavjud bilim va malakalarni egallash vazifasi bo’lib, hissiy faoliyat esa sog’lom 
turmushga bo’lgan hissiy munosabatni anglatadi. 
S.Ataxanova o’zining ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati davomida sog’lom tafakkur 
tushunchasining psixologik, pedagogik va falsafiy mazmunini ochib bergan hamda 
sog’lom tafakkur insonning ichki hissiy va aqliy faoliyati bilan bog’liqligini, u 
sog’lom fikrga yo’naltirilsa sog’lom tafakkur shakllanishini ta’kidlagan. Aqliy 
faoliyat mavjud bilim va malakalarni egallash vazifasidir. Hissiy faoliyat esa sog’lom 
turmushga bo’lgan hissiy munosabatni anglatadi. 
Tadqiqotchining fikricha, sog’lom tafakkur ilmiy-pedagogik ta’rifga ko’ra, 
quyidagi bir necha muhim bo’g’inlardan tashkil topadi: 
- Birinchi bo’g’in – sog’lom tafakkur tushunchasi; 
- Ikkinchi bo’g’in – zarur ijtimoiy muhit tushunchasi; 
- Uchinchi bo’g’in – pedagogik maqsad va natija tushunchasi; 

22 
- To’rtinchi bo’g’in – sog’lom turmush tarzi tushunchasi hisoblanadi. 
Muallif sog’lom tafakkur tushunchasining psixologik, pedagogik va falsafiy 
mazmunini ochib bergan bo’lsada, lekin uning tarkibiy komponentlarini aniq ajratib 
ko’rsatmagan. 
O’quvchilarda sanogen tafakkurni rivojlantirishning ijtimoiy-psixologik 
muammolarini tadqiq etgan Z.A.Abdiraxmonovaning fikricha, sanogen tafakkurni 
rivojlantirish fikrlashdagi refleksivlik va o’z-o’zini rivojlantirishga nisbatan 
ehtiyojning yuqoriligi bilan belgilanib, o’smir yoshdagi o’quvchilarda sanogen 
tafakkurni rivojlantirish, shaxs xususiyatlari va xulq-atvoriga ta’sir etuvchi 
ko’rsatkichlar ta’lim jarayoni, shaxslararo munosabatlar, kasbiy kamolot kabi 
ijtimoiy omillar bilan bog’liq. 
S.N.Morozyuk oliy ta’lim muassasalari talabalarining shaxsiy va xarakter 
xususiyatlarini psixodiagnostik jihatdan tahlil qilib, “sanogen refleksiya”ni sog’lom 
tafakkurning tarkibiy qismi sifatida belgilaydi.
S.N.Morozyuk o’z tadqiqot ishida birinchilardan bo’lib oliy ta’limda tahsil 
olayotgan talabalarning xarakter xususiyatlarini shakllantirishda refleksiya 
jarayonining qonuniyatlari va mexanizmlarini tavsiflab, uning o’quv faoliyati 
samaradorligini oshirishda asosiy omil ekanligini ilmiy asoslagan bo’lsada, lekin 
aynan talabalarda sanogen refleksiya hamda sog’lom tafakkurni rivojlantirishning 
bosqichlari va ushbu jarayonga ta’sir etuvchi omillar, shart-sharoitlar mazmuni 
haqida batafsil to’xtalmagan. 
Individual o’qitish va tarbiyalash asoslarini o’rgangan O.S.Grebenyuk sanogen 
fikrlashni bola shaxsining individual rivojlanishi kontekstida ko’rib chiqadi. Rus 
olimlari O.S.Grebenyuk va T.B.Grebenyuklar mazkur fikr yuritish shakllarini 
quyidagicha izohlaydi: 
Sanogen refleksiya – bu turli xil vaziyatlarda to’g’ri xulq-atvor usullarini 
tanlashga imkon beruvchi, insonning o’z-o’zini, hissiy kechinmalarini, fikrlari 
va muammolarini ob’ektiv aks ettirish va baholash qobiliyati. 

23 
- sanogen fikrlash ichki nizo, zo’riqish va xavotirni kamaytiradigan fikrlash tarzi 
bo’lib, u fiklarni, his-tuyg’ularni, ehtiyoj va istaklarni boshqarishga imkon beradi va 
shunga ko’ra kasalliklarning oldini oladi. 
- patogen fikrlash bu muayyan faoliyat davomida yuzaga keladigan 
muammolarni noto’g’ri aks ettirish hisoblanadi. Shuningdek, faoliyatning og’ir 
sharoitlarida va hissiy-emotsional jarayonlarni tartibga solishda asossiz refleksiv 
streotiplardan foydalanish bo’lib, bu oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. 
T.N.Vasilyeva o’qituvchining sanogen fikrlashiga bolani sanogen tarbiyalash 
vositasi sifatida jiddiy e’tibor beradi hamda o’quvchilarda sanogen fikrlashni 
shakllantirishga xizmat qiluvchi korrektsion-rivojlantiruvchi o’yinlar va mashqlar 
to’plamini ishlab chiqadi. 
A.B.Rossoxin sanogen fikrlash usulining quyidagi ijobiy xususiyatlarini ajratib 
ko’rsatadi: sog’lom fikrlash ko’nikmalarini o’zlashtirish shaxsda ko’plab ijobiy 
o’zgarishlarni ta’minlaydi; sanogen fikrlash aqliy faoliyatning xilma-xilligi va 
mustaqilligini ta’minlash vositasi sifatida xizmat qiladi. Hamda shaxs xavotirlanish 
ko’rsatkichlarining barqaror normallashuvida, shaxsiy xususiyatlarni sezilarli 
darajada korrektsiyalashda hamda sub’ektiv nazorat darajasining kuchli o’sishida 
namoyon bo’ladi
Yu.N.Kraynova emotsional kompetentlik va sanogen refleksiya muammosini 
tadqiq etar ekan, emotsional kompetentlik bu his-tuyg’ularni, salbiy hissiy 
kechinmalarni tushunish, to’g’ri ifoda etish va boshqarish qobiliyati bo’lsa, sanogen 
refleksiya sog’lom fikr yuritishning muhim tarkibiy komponenti bo’lib, uni 
talabalarda emotsional kompetentlikni rivojlantirishning ichki omili sifatida baholash 
mumkin, degan xulosaga keladi. 
Sanogen refleksiya muammosini tadqiq etgan olima L.A.Kananchukning 
fikricha: o’zaro ijtimoiy munosabatlar jarayonida insonlarning ma’lum bir tarzda 
to’g’ri harakat qila olmasliklari, sub’ektlarning kutilgan va haqiqiy xatti-harakatlari 
o’rtasida hamda bir-birini tushunishdagi nomuvofiqliklar jiddiy qiyinchiliklarni 
keltirib chiqaradi. Bizning fikrimizcha, bu kabi qiyinchiliklarni sanogen refleksiya 
orqali bartaraf etish mumkin. 

24 
Shuningdek, oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarning 
muvaffaqiyatli ijtimoiy-psixologik moslashuvi ularda sanogen refleksiya 
qobiliyatining qanchalik yuqori darajada rivojlanganligi bilan uzviy bog’liq 
hisoblanadi. Zero, sanogen refleksiya kognitiv mexanizm sifatida talabalarning oliy 
ta’limda o’qish jarayonida ijtimoiy-psixologik moslashishi zaruriyati va millatlararo 
munosabatlardagi inqirozlarni, turli xil muammolarni konstruktiv hal qilishga qulay 
shart-sharoit yaratib beradi. 
Sanogen tafakkur tushunchasini L.A.Kananchuk hissiyotlarni idrok etuvchi va 
shunga muvofiq ravishda vujudga keluvchi aqliy hatti-harakatlarni boshqarish 
vositasi sifatida baholaydi hamda uning mohiyatini o’tgan tajribani konstruktiv 
ravishda qayta ko’rib chiqishda ilmiy asoslardan yiroq bo’lgan, azob-uqubatlarga olib 
keladigan, oddiy hayot falsafasiga xizmat qiladigan samarasiz refleksiv 
strategiyalarni aniqlashdir, deb izohlaydi. Demak, tadqiqotchi sanogen refleksiya 
muammosini o’rganishda sanogen tafakkurning faqatgina ikki jihatiga, ya’ni hissiy 
kechinmalarni shaxsiy idrok etish va samarasiz refleksiv ko’nikmalarni aniqlash 
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratgan. Zero, shaxsda sanogen tafakkurning yuqori 
darajada rivojlantirilishi ko’plab ijobiy natijalarga erishishni ta’minlaydi. 
A.L.Rudakov og’ir stressli vaziyatlarda insonning xatti-harakatlarini tahlil qilib, 
“sanogen fikrlash” tarzini quyidagicha izohlaydi: “…. atrofdagi dunyoga e’tibor 
berish, hozirgi ongni idrok etish, zaruriy qaror qabul qilish va ular haqida mulohaza 
yuritishdir”. 
Sanogen tafakkur muammosini shaxs refleksiv qobiliyati bilan bog’liqlikda 
o’rgangan tadqiqotchilardan biri bu N.V.Pavlyuchenkova hisoblanadi. Uning 
fikricha, sanogen refleksiya shaxsiy rivojlanish, moslashuvchanlik va salbiy hissiy 
holatlarni nazorat qilishga ta’sir etuvchi omil bo’lib, u shaxsning hayotiy qiyin 
vaziyatlarga nisbatan qarshi kurashish qobiliyatidir. 
Sanogen tafakkur yuritish insonga jamiyat hayotida sodir bo’layotgan voqea-
hodisalar va o’zida kechayotgan fikriy jarayon ob’ektlariga o’z diqqatini qaratish va 
konsentratsiyalash (jamlash, uyg’unlashtirish) imkonini beradi. Bu esa, barcha hodisa 
va jarayonlarni bevosita kuzatishga, tahlil etishga hamda aqliy va hissiy-emotsional 

25 
jihatdan uyg’un holda amaliy vizuallashtirishga xizmat qiladi. Sanogen fikrlash 
ko’nikmasining rivojlanganligi asosan quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo’ladi. 
Bular: 
1)
shaxsning o’zida mavjud bo’lgan salbiy fikrlar va hissiy kechinmalarning 
mustaqil nazorat qilinishi (Orlov Yu.M.); 
2)
o’z-o’zini tahlil qilish va imkoniyatlarini to’g’ri baholash, ya’ni shaxsiy 
refleksiyaning ustuvorligi (Morozyuk S.N.); 
3)
hissiy-emotsional jihatdan barqarorlik (Kraynova Yu.N.); 
4)
muammolarni konstruktiv hal etish, shuningdek fikrlashdagi stereotiplik va 
patogenlik (nosog’lom) xususiyatlarini kamaytirish; 
5)
fikrlashdagi refleksivlik va o’z-o’zini rivojlantirishga nisbatan ehtiyojning 
yuqoriligi (Abdiraxmonova Z.A.) va boshqalar. 
Xorijlik olimlardan K.E.Izard, Dj.Dyui, X.Geyvin, R.J.Sternberg, K.Sternberg, 
N.V.Pil, K.Xorni, A.Yu.Hilman, O.Yu.Osadko, І.F.Arshava, S.Maddi, 
V.E.Klochkolar shaxsning hissiy kechinmalari, tafakkurning psixologik-pedagogik 
xususiyatlari, o’z-o’zini tushunish qobiliyati, kognitiv jarayon, pozitiv fikrlashni va 
talabalarda sanogen tafakkurni shakllantirishning psixologik muammolarini tadqiq 
etishgan. 
N.V.Pil pozitiv (ijobiy) tafakkurni omadsizlikni yengish, ishonchga, 
muvaffaqiyatga va baxtga erishish usuli sifatida foydalanishni taklif etadi. U o’zining 
mashhur optimizm (nekbinlik) formulasini taklif etadi-ki, uni o’z hayotining oddiy va 
samarali falsafasi qilib olgan ko’plab odamlar qo’llashgan. 
M.Djeyms sanogen fikrlashning asosini ongning hozirgi zamonda nima sodir 
bo’layotganini tushunish qobiliyati sifatida qarashni taklif qiladi. O’z fikrlarini 
davom ettirib shunday deydi: “o’zini qanday tutishini yoki o’zini qanday his 
qilayotganini bilmagan odam hissiy-emotsional jihatdan tez charchaydi hamda o’ziga 
bo’lgan ishonchini yo’qotadi va bunday odam tezda ichki qarama-qarshi kuchlar 
o’rtasida qiyin, noqulay holatga tushadi. Aksincha, sanogen tafakkur yuritish tarzidan 
xabardor bo’lgan inson esa o’zining ichki hissiyotlarini, xayolotlarini biladi, undan 

26 
qo’rqmaydi va undan uyalmaydi, aql va tana “shu yerda va hozir” tamoyiliga mos 
ravishda harakat qiladi. 
M.Djeymsning tadqiqot ishlarini o’rgangan olim F.Gelmut o’z qarashlarini 
umumlashtirib, quyidagi xulosaga keladi: sanogen tafakkurning asosida sodir 
bo’layotgan voqealarni tushunish qobiliyati sifatidagi anglash yotadi. Qanday yo’l 
tutishini yoki nimani his qilishini anglay olmaydigan shaxs ko’plab kichik 
muammolarga o’ralashib qoladi. Ikkilanuvchan, yagona qarorga kelishga 
qiynaladigan shaxs ichki ixtilofli kuchlar o’rtasida sarson bo’ladi. Osongina qisqa 
fursatda tushunadigan va anglay oladigan shaxs o’zining hislari, orzu-hayollari 
dunyosini biladi, undan qo’rqmaydi va uyalmaydi, uning fikri vaziyatga mos ravishda 
javob beradi.
G.Miner mazkur kontseptsiyani - “hissiy fikrlash” qobiliyati sifatida tushunadi. 
Ushbu tafakkurning o’ziga xos xususiyatlarini tavsiflab, olim bunda kognitiv jarayon 
ikkinchi darajaga tushurilganligini va fonga surilganligini ta’kidlaydi. Tuyg’ular 
odamni boshqaruvchi mexanizm sifatida namoyon bo’ladi.
D.Fontana, stressli vaziyatda insonning xatti-harakatlarini tahlil qilib, uning 
ta’kidlashicha “sanogen fikrlash” tarzi atrofdagi dunyoga e’tibor berish, hozirgi ongni 
idrok etish, zaruriy hukm qabul qilish va ular haqida mulohaza yuritishdir. 
Anna Hilman sanogen fikrlash muammosini o’rganib, mazkur fikr yuritish 
tarzini talabalarning o’z ruhiy holatini, o’zini o’zi tartibga solish va kelajakdagi 
kasbiy pedagogik faoliyati uchun to’g’ri ko’rsatmalarni ishlab chiqishga xizmat 
qiluvchi vosita sifatida baholaydi.
O.Yu.Osadko va І.F.Arshavalar shaxsning jismoniy, psixologik salomatligi 
hamda samarali ijtimoiy moslashuvi uning sanogen fikr yuritish potentsialiga 
bog’liqligini e’tirof etishsa, S.Maddining fikricha, sanogen tafakkur aqliy va ruhiy 
sog’lomlikka erishishni ta’minlaydi. 
Fikrlashda ma’lum bir muammo (asosan tashqi maqsadlar) hal etiladigan aqliy 
harakatlar majmui sifatida fikrlashning an’anaviy tushunchasidan farqli o’laroq, 
«sanogen fikrlash» atamasi ichki muammolarning yechimini aks ettiradi (masalan, 
ichki ishonchsizlik, shaxsiy bahoning pastligi, moslashaolmaslik, norozilik, 
muvaffaqiyatsizlikni boshdan kechirish va h.k). 

27 
Sanogen (sog’lom) tafakkur tushunchasi pedagogik jihatdan tahlil qilinganda, 
ta’lim-tarbiya jarayoni bilan bog’liq holda yuzaga keladigan pedagogik muammolar 
va hissiy kechinmalarga nisbatan kognitiv baholash ustuvorligi tezisiga asoslanadi, 
bu talaba o’z fikrlarini his-tuyg’ularga ta’sir qilish uchun ishlatishi va kognitiv 
baholarni o’zgartirish orqali pedagogik faoliyat bilan bog’liq muammolarni hal 
qilishning konstruktiv usullariga oid ko’nikmalarni egallash jarayoni hisoblanadi. 
Pedagog olima Sh.Abdullayeva muallifligidagi “Umumiy pedagogika” nomli 
o’quv qo’llanmada “sanogen tafakkur” tushunchasi quyidagicha izohlanadi – 
(lotincha: “sanus” – sog’lom va yunon tilida – “genezis” - rivojlanish) his-hayajon, 
ichki kechinmalar, fikrlarni va emotsiyalarni boshqaruvchi, sog’lomlashtiruvchi 
tafakkur. 
Mazkur ta’riflarda “sog’lom” va “tafakkur” tushunchalari ajratib 
ko’rsatilmoqda. Demak, dastlab ushbu tushunchalarning asl ma’no-mazmunini bilish 
talab etiladi. “Sog’lom” so’zi: 
- dard-kasaldan holi, sog’; 
- sog’liqni saqlash talablariga to’la javob beradigan; 
- beg’ubor, toza, sof va pok; 
- zararli ta’sirdan, salbiy xislat, illat va shu kabilardan holi; 
- ruhiy jihatdan shikast yetmagan, raso; 
- g’oyaviy va ma’naviy jihatdan toza, pok degan ma’nolarni beradi.
“Tafakkur” so’zi arabcha “fikr” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, o’ylash, 
muhokama, mushohada va fikr yuritish degan ma’nolarni bildiradi. 
Mualliflik yondashuvi asosida aytishimiz mumkinki, “sanogen tafakkur" bu 
talabaning sodir bo’layotgan voqea-hodisalar mazmunini anglashi va hissiy-
emotsional tajribalarni aks ettirish jarayoni bo’lib, ularni yuqori darajada kuzatish va 
individual shaklda monitoring qilib borishdir. Shuningdek, sanogen (sog’lom) 
tafakkur talabalarning ijobiy (pozitiv) fikr yuritishi bilan bog’liq aqliy faoliyat 
ko’nikmalari majmuini o’zida aks ettiradi. 
Shunday qilib, insonning ichki dunyosida o’zini o’zgartirish, o’z-o’zini 
tarbiyalash, o’z-o’zini rivojlantirish, bunda hissiy kechinmalarni boshqarish va 

28 
nazorat qilish, atrofdagi hamma narsani mohiyatini anglashida falsafiy-ijtimoiy va 
pedagogik-psixologik nazariyalarni o’zida aks ettirgan sanogen tafakkur tarzi juda 
muhimdir. Olingan ma’lumotlarga asoslanib “sanogen (sog’lom) tafakkur” 
tushunchasi mazmunini quyidagicha talqin etishimiz mumkin: sog’lom tafakkur 
insonga o’rganayotgan bilimlarini analiz-sintez qilish imkonini beradi. To’plagan 
bilimlar asosida esa mushohada yuritish, yangiliklarni, g’oyalarni, yangi bilimlarni 
anglash va muammolarni hal etishda eng to’g’ri, qisqa va samarali yo’lni topishga 
yordam beradi.
Sanogen tafakkur talaba – yoshlarda qaror qabul qilishda mustaqillik, 
javobgarlik, o’zining g’oya va fikrlarini shakllantirishda, ijtimoiy hayotda sodir 
bo’layotgan voqea – hodisalarga munosabat bildirishida namoyon bo’ladi. Shaxs 
tuzilishidagi o’zgarishlarning samaradorligi insonning o’ziga bog’liq. O’z-o’zini 
rivojlantirish - bu shaxs kamolotga intilishining asosiy usuli, uning asosiy 
ehtiyojlaridan biridir. 
Inson fikrlash tarzining alohida shakli sifatida o’rganilayotgan “sanogen 
tafakkur” ya’ni sog’lom tafakkurni rivojlantirishga oid ilmiy-falsafiy, pedagogik va 
psixologik manbalarda keltirilgan ma’lumotlarni qiyosiy tahlil etgan holda quyidagi 
mulohazalar shakllandi: 
x “sanogen” tushunchasi ham ruhiy, ham jismoniy “sog’liqni tug’dirish”, ya’ni 
yuzaga keltirishni anglatadi. Asosan, sanogen tafakkurga muayyan vaziyatlarda inson 
xulq-atvori va hayotini boshqara oladigan aqliy hatti-harakatning alohida bir shakli 
sifatida qarash mumkin.
x pozitiv (ijobiy) va salbiy holat, noxush vaziyat, jismoniy sog’lomlik va kasallik 
biz qanday o’ylashimizga va fikrlash tarzimizga bog’liq. 
x sanogen tafakkur yuritish ko’nikmasini egallagan inson o’z fikrlarini nazorat 
qilishni, o’z his-hayajonlarini boshqarishni, ular ustidan mulohaza qilishni, o’zining 
ongsiz hatti-harakatini anglashni va baholashni o’rganadi. 
Sanogen tafakkur muammosini tadqiq etishga oid ilmiy ishlarning tahlili 
quyidagi xulosalarni ishlab chiqishga imkon beradi: 

Download 2.92 Mb.