39
keyin ularni arifmetik amallarni (qo'shish va ayirishni) ifoda etishga o'rgatish
mumkin. Bolalar: «Masalani yechish uchun nima qilish kerak?» «Siz masalani
qanday yechdingiz?»—kabi savollarga javob beradilar. Bunda maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolalarda muhokama qilish, harakatlarni
asosli tanlab olish hamda
olingan natijani tushuntira olish ko'nikmasini o'stirish muhimdir.
Ishni shunday tashkil etish kerakki, bunda bolalar birinchi sinfda masala yechishda
foydalanadigan usullarni egallab olsinlar Masala muayyan sxema asosida tahlil
qilinadi. Namunaviy savollar: «Masalada nima haqida gapiriladi? Nima deyilgan?
Nechta?.. (Masalada berilgan sonlar ajratib olinadi, ular o'rtasidagi munosabatlar
aniqlanadi). Biz nimani bilamiz? (Nima ma’lum?) Biz nimani bilmaymiz? (Nima
noma'lum?) Masalani yechish uchun nima qilish kerak? Narsalar soni ko'paydimi
yoki kamaydimi? Shunday qilib masalani yechish uchun nima qilish kerak?» Bo-
lalar arifmetik amallarni ifoda etib, masala savoliga to'liq
javob beradilar hamda
yechimning to'g'riligini tekshiradilar.
Mashg'ulot oxirida muayyan harakat qanday miqdoriy o'zgarishlarga olib
kelganini, natijada miqdor ko'payganini ta'kidlash zarur. Har bir bola masalani
takrorlash, uning elementini ajratib olish, tanlangan harakatni tushuntirish
ko'nikmasini egallab olishi kerak. Yig'indini topishga 1 ta mashg'ulot
bag'ishlanadi, so'ngra bolalar qoldiqni topishga, ya'ni hisoblash
harakatlarini ifoda
etishni o'rganadilar. Masalani tahlil qilish ham qo'shish amalini ifoda etishdek o'tiladi.
Tarbiyachi oxirida: «6 dan 1 ni ayirsak 5 qoladi»,— deydi. Bolalar hisoblash
ifodasini takrorlaydilar. Tarbiyachi ularga endi hamma vaqt qaysi sondan qaysi
sonni ayirish kerakligini so'zlab berishlarini aytadi. Bolalarning nima uchun ayirish
kerakligini va ayni harakat qanday miqdoriy o'zgarishlarga (soni kamaydi) olib
kelganini tushunib olishlari muhimdir.
Bolalar maktabda qo'llaniladigan arifmetikaga doir atamalarni o'rganib
olishlari kerak.
Bolalarga dastlabki qadamdanoq «qo'shish», «ayirish», «hosil bo'ladi», «teng
bo'ladi» so'zlarini o'rgatib borish kerak. Bolalarning har bir harakatning mazmunini,
40
shuningdek, harakatlar o'rtasidagi bog'liqlikni anglab olishlari uchun qo'shish va
ayirishga oid masalalarni muntazam ravishda taqqoslash zarur. Bu ularning farqini
yaxshiroq tushunish va tegishli harakatlarni farq qiladigan, keyinroq esa biri
ikkinchisiga o'xshash masalalarni taqqoslash uchun kerak bo'ladi. Masalan, bolalar
bir konvertdagi
kvadratlar sonini aniqlaydilar, so'ngra konvertlardan 1 ta kvadrat
oladilar, ayrim hollarda esa konvertga 1 ta kvadrat qo'shadilar, shunday qilib ular
qo'shish va ayirishga oid masala tuzadilar. Masalalar nimasi bilan bir-biriga
o'xshash va bir-biridan nimasi bilan farq qilishini aniqlaydilar. Tarbiyachi savollar
beradi: «Birinchi va ikkinchi masalalarda nimalar to'g'risida gapirilyapti? Nima
ma'lum? Nimani bilish kerak? Birinchi masalani yechish uchun nima qilish kerak?
Ikkinchi masalanichi? Nima uchun? Qaysi masalada natija (yig'indi) ko'proq
chiqadi? Qaysi birida kamayadi? Nima uchun?» «Birinchi masalada biz 1 ta
kvadrat qo'shdik, kvadratlar ko'paydi — biz qo'shdik, ikkinchi masalada biz 1 ta
kvadratni oldik, konvertdagi kvadratlar kamaydi»,— deb javoblarni
umumlashtiradi.
Keyinchalik bolalar mustaqil ravishda bir sonni ikkinchi songa qo'shish yoki bir
sondan ikkinchi sonni ayirishga oid masalalarni tuza oladilar.
Bolalar e'tibori masala savolining u yoki bu amaliy
harakat bilan aloqasini
aniqlashga qaratiladi. Qoldiqni topishga oid masalalar hamma vaqt bir xil savolga
(Qancha qoldi?) ega bo'lishi bilan farq qiladi. Chunki ayirishga oid oddiy
masalalarni yechish bolalarda qiyinchilik tug'dirmaydi.
Qo'shishga oid masala savolida masala shartida bayon etilgan yoki undan keUb
chiqadigan harakat aniq aks ettirilishi shart. Odatda, bolalar masala rejasini tezda
o'zlashtirib olib, savolni bir qofiyada ifoda etadilar: «Qancha bo'ldi?» Ularni
tasvirlangan
harakatlarni aks ettirib, yanada aniqroq ifodalar qidirishga undash
kerak: «Nechta sovg'a qilishdi?» «Nechta qo'yishdi?», «Nechta o'tiribdi», «Nechtasi
sayr qilyapti?», «Nechta bola hovlida o'ynamoqda?» va hokazo.
