41
rivojlantirishga imkon beruvchi eng muhim matn usuli — masalani tasvirlashdir.
Rasmda 2 ta qo'shiluvchi narsani ko'rsatib tasvirlash kerak. Bolalarni
narsalarning chizmada tasvirlash usullari bilan tanishishi ham foydalidir.
Dastlabki 1—2 ta masalani tarbiyachining o'zi tasvirlab chizadi. Tarbiyachi
doskaga ichiga 5 ta qo'ziqorin va yoniga 1 ta qo'ziqorin solingan savatchaning
rasmini chizadi. Bolalar tarbiyachi qanday masalani chizganini topganlaridan
keyin o'zlari xohlagan narsalari haqida masala tuzadilar.
Bolalarni
masalaning javobini emas, balki masala shartini chizish kerakligi
haqida ogohlantirish kerak. Tarbiyachi tez chiziladigan narsalarni tanlash haqida
maslahat beradi. U bir nechta yaxshi chiqqan va 1-2 ta yaxshi chiqmagan rasmlarni
tanlab oladi. Bolalar kim qanday masala tuzganini topadilar.
Ular qaysi rasm bo'yicha masala tuzish mumkin, qaysi rasm bo'yicha
masala
tuzib bo'lmasligini, nima uchun, xatosi nimada ekanligini aniqlaydilar. Rasmda
masalada berilgan sonlar ko'rsatilishi kerakligi haqida ishonch hosil qilinadi. O'zaro
tekshirish olib borilsa yaxshi bo'ladi: stol atrofida o'tirganlar o'zaro rasmlarini
almashtirib o'rtog'ining rasmi bo'yicha masala tuzadilar.
Ayirishga oid masala tuzishda ko'pincha 2 ta rasm chizishga to'g'ri keladi: birida
kamayuvchi, ikkinchisida qoldiq va ayriluvchi chiziladi. Masalan, birinchisida 6 ta
archa, ikkinchisida 5 ta archa va 1 ta to'nka chiziladi.
Bolalarga hisoblash usulini o'rgatish. Bolalar
arifmetik amallarni ifoda
etishga va uni asoslab berishga o'rganib olganlaridan keyin ularni hisoblash
usullari bilan tanishtirish mumkin. Ular qo'shish va ayirishni 1 ni qo'shib va
ayirib o'rganib olishlari kerak. Bolalar ushbu usullarni egallab borishda qo'shni
sonlar o'rtasidagi bog'lanish va munosabatlarni tushunishga hamda sonlarning
birliklardan iborat tartibini bilishga tayanishlari lozim.
Arifmetik amallarni o'rgatish jarayonidagi mashg'ulotlarning bir qismi sonlarni
solishtirish va sonlarning birliklardan iborat tarkibi haqidagi bilimlarni
mustahkamlashga o'rgatadi. Bolalarga hisoblash usullarini qanday o'rgatish
mumkin? Rasm bo'yicha quyidagi masalani tuzishni taklif etish mumkin:
42
«Yuqoridagi simga
5 ta
chumchuq, pastdagisiga 2 ta chumchuq qo'nib turibdi. Simlarga nechta
chumchuq qo'nib turibdi?» Masalani muhokama qilayotib, bolalar masalani
yechish uchun 5 ga 2 ni qo'shish kerakligini aniqlaydilar.
Ularning barcha
chumchuqlarni bir yo'la sanab chiqishlarining oldini olib tarbiyachi: «Biz
qanday qilib qo'shamiz?»— deb so'raydi. Bolalar odatda: «Sanash kerak» — deb
javob beradilar. Tarbiyachi: «Yuqoridagi simga nechta chumchuq qo'nib
turibdi?» — deb so'raydi.—«5 ta chumchuq». — «Agar biz yuqoridagi simda 5
ta chumchuq qo'nib turganini bilsak, sanashning nima keragi bor? 5 ga 2 ta 2 ni
qo'shish kerak: 5 ga 1 ni qo'shsak 6, 6ga 1 ni qo'shsak 7, 5 ga 2 ni qo'shsak 7
bo'ladi. Simlarda nechta chumchuq qo'nib turibdi?» Bolalar javob beradilar.
Tarbiyachi bittalab qo'shishni o'rganishlarini aytadi va 5 ga 2 ni qanday qo'shish
kerakligini esga olishni taklif qiladi.
Bolalar bittalab qo'shishni o'rganib olganlaridan keyin ayirishga oid
masalalarni yechishda u bittalab ayirishni ko'rsatadi.
Ayirish usulini quyidagicha ifodalash lozim: 1 tasi kam 5 bu— 4, 1 tasi kam
4 bu—3.
Keyinchalik bolalar 3 ni qo'shadilar va ayiradilar.
Bolalarni arifmetik amallarni ifoda etishni hisoblash usullaridan farq qila bilishga
o'rgatish uchun qo'shishda—«ga», ayirishda —«dan» qo'shimchalaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Bolalar hisoblash vaqtida olingan javob bilan birga (5
qo'shuv 3 barobar 8) arifmetik amallarni takrorlaydilar,
shundan keyingina ular
masala savoliga javob beradilar.
Dastlab bolalar ko'rsatma material asosida, keyinroq miyada sonlarning to'g'ri
va teskari ketma-ketligi haqidagi bilimlar hamda ular o'rtasidagi bog'lanish va
munosabatlarni tushunishga asoslanib hisoblaydilar.
Yil oxirida bolalar masala tuzishni, undagi shart va savolni farq qila bilishni,
berilgan
sonlarni ajratib olishni, ular o'rtasidagi miqdoriy munosabatlarni
aniqlashni, arifmetik amallarni to'g'ri to'plashni va ifoda etishni, hisoblash
43
usullaridan
foydalanib, harakat natijasini topishni va masala savoliga to'liq javob
berishni bilishlari kerak.
