A N N O T A T I O N
This textbook is intended for students in the specialty "5311000 - Automation
and control of technological processes and production (chemical, petrochemical
and food industries)." The textbook is intended for the acquisition and equipping
of scientific research, modern machinery and equipment. Elements and devices
of control systems is a continuously developing system that is inextricably
linked with the characteristics of production and many areas of science and
technology. Studying the principles of operation of automation systems, the
general structure and management methods of automatic control systems,
adjustment, as well as automation and research of typical technological
processes in industrial and agricultural production.
The textbook is based on a standard program in this subject.
5
KIRISH
O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligida olib
borilayotgan tadbirlarning asosiy maqsadi – ta’lim tizimi islohatlarini hayotga
tadbiq etish, zamon talablariga javob beradigan yuqori malakali, raqobatbardosh
mutaxassislar tayyorlashga qaratilgan. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat
siyosati uzluksiz ta’lim tizimi orqali yoshlarni intellektual, ma’naviy-ahloqiy
jihatdan tarbiyalash va har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda
tutadi.
Hozirgi vaqtda texnika va texnologiyaning rivojlanishi amaliy sohadagi
fanlarning yanada rivojlanishiga turtki bo’lmoqda. Bu esa turli ishlab
chiqarishlarda qo’llaniladigan texnologik qurilmalarni avtomatlashtirishda
muhim rol o’ynaydi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan buyon yuqori
malakali ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashni rivojlantirish, oliy ta’lim va
ilmiy- tadqiqot muassasalarini ilmiy salohiyatini mustahkamlash, oliy ta’limda
ilm-fanni
yanada
rivojlantirish,
uning
akademik
ilm-fan
bilan
integratsiyalashuvini kuchaytirish, oliy ta’lim muassasalari professor-
o’qituvchilarining ilmiy tadqiqot faoliyati samaradorligi va natijadorligini
oshirish, iqtidorli talaba-yoshlarni ilmiy faoliyat bilan shug’ullanishga jalb
etishga qaratilgan keng qamrovli chora-tadbirlar amalga oshirildi. Shunindek,
O’zbekiston Respublikasi yanada rivojlanishi uchun Harakat lar strategiyasi
asosida ilmiy-tadqiqot va innovatsion yutuqlarini amaliyotga joriy etish
mexanizmlaridan iqtisodiyot tarmoqlarining samaradorligini oshirishda
foydalanish muxim ahamiyatga ega hisoblanadi.[1].
O’zbekiston Respublikasining prezidenti Shavkat Mirziyoev “2017-2021
yillarda O’zbekistonda rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha
harakat strategiyasi”ning ijtimoiy soxani rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarida belgilab qo’yganidek, ta’lim va sohani rivojlantirish bo’yicha
“Uzliksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish yo’lini davom ettirish, sifatli
6
ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish, mehnat bozorining zamonaviy
ehtiyojlarga muvofiq, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash,ta’lim muassasalarini
kompyuter texnikasi va o’quv-metodik qo’llanmalar bilan jihozlash bo’yicha
ishlarni amalga oshirish orqali ularning
moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlarni ko’rish”
bugungi kunda ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan har bir professor-
o’qituvchining vazifasidir
[4].
Hozirgi vaqtda murakkab boshqarish tizimlarini yaratish va axborotlarga
ishlov berishdagi tadqiqot ishlarida yangi g’oyalarni va tizimlarni analiz va
sintez qilishning zamonaviy usullarini keng qo’llash natijasida, so’ngi 5-10
yillikdagi ilmiy-tadqiqot ishlari taraqqiy etib bormoqda. Shunga bog’liq holda
universitetlarda hamda ishlab-chiqarish doirasida tizimlarni loyihalashning
yangi usullarini izohlovchi va tizimlashtiruvchi zamonaviy boshqarish tizimlari
darsliklariga, o’quv va uslubiy qo’llanmalarga sezilarli darajada zaruriyat
tug’ilmoqda.Таlаbаlаrgа аvtоmаtik sistеmаlаrdа qo’llаnilаdigаn elеmеnt vа
qurilmаlаrning tuzilishini, ishlаsh prinsiplаrini аsоsiy vа tаvsiflаrini, sistеmа
sifаtigа tаlаblаr аsоsidа ulаrni tаnlаshni vа ulаrni ishlаtishni o’rgаtish, yo’nаlish
prоfiligа mоs tа`lim stаndаrtidа tаlаb qilingаn bilimlаr, ko’nikmаlаr vа tаjribаlаr
dаrаjаsini tа`minlаshdir.
Respublikamizda xalq xo’jaligi, sanoat, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini
avtomatlashtirish, qo’l mexnatini engillashtirish maqsadida yuqori malakali
mutaxassislarni tayyorlash talab qilinadi. Avtomatik boshqarish tizimlarini
tatbiq etish bilan turli murakkab texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishga
erishish mumkin.
Ko’rsatilgan masalalarni hal qilishda barcha sohalarda ishlab chiqarishni
zamonaviy asbob-uskunalar, mashina va agregatlar bilan ta’minlash muxim
vazifa hisoblanadi. Bugungi kunda ko’plab tarmoqlarda qo’llanilayotgan ilg’or
texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan
foydalanishni talab qiladi. Shuning uchun soha bo’yicha tayyorlanayotgan
7
mutaxassislar texnologik jarayonlarni atvomatlashtirilgan tizimlari, avtomatik
nazorat, avtomatik rostlash, avtomatik boshqaruv tizimlari xaqida maxsus
bilimga ega bo’lishlari zarur .
Boshqarish sistemalari element va qurilmalari— uzluksiz rivojlanuvchi
tizim bo’lib, u ishlab chiqarishning o’ziga xos xususiyatlari va fan-texnikaning
ko’pchilik
sohalari
bilan
uzviy
bog’langandir.
Ishlab
chiqarishni
avtomatlashtirishda yuqori samaradorlikka erishishning bevosita sharti asosiy va
yordamchi ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash hisoblanadi.
Avtomatlashtirishni rivojlantirish jarayoniga quyidagi ko’p sonli qonuniy va
tasodifiy omillar ta’sir ko’rsatadi: texnologiya va qurilmaning holati hamda
avtomatlashtirishga tayyorgarligi, xomashyo, yarim mahsulotlar va energetik
resurslarning sifati hamda barqarorligi, xodimlarning malakasi, ishchi va
mutaxassislar faoliyatini tashkil etish va hokazo.
Boshqarish sistemalari element va qurilmalari faqat ishlab chiqarish
texnikasini takomillashtirish hamda mehnat sharoitlarini yaxshilash bilangina
emas, balki ishlab chikarish rentabelligini oshirish, birlik mahsulotga ketadigan
moddiy
va
mehnat
xarajatlarini
pasaytirib,
uning
texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlarini orttirish bilan bog’liq.
Xalq xo’jaligi uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashda ‘Boshqarish
sistemalari element va qurilmalari’ fani katta ahamiyatga ega. Bu fan talabalarga
o’z ixtisosliklarini nazariy jihatdan chuqur egallashga, ularning bilimlarini
mustahkamlashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va texnologik
jarayonlardan unumli foydalanish yo’llarini o’rgatadi. Avtomatlashtirish
borasida eng mas’uliyatli ishlar esa, shubhasiz, kadrlar zimmasiga tushadi.
Bugungi kun kadrlari yangi texnika va texnologiyadan foydalanishga,
texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishni keng joriy etishga, ishlab chiqarish
zaxiralarini aniqlash va uni jadallashtirishga qodir bo’lishlari kerak. Xususan,
yosh kadrlar oldida fan-texnika taraqqiyotining yo’l boshlovchisi bo’lishdek
mas’uliyatli vazifa turadi. SHuning uchun texnologik jarayonlarni nazorat qilish
8
va avtomatlashtirish asoslarini shu soha mutaxassislarigina emas, balki
texnolog-konstruktorlar, iqtisodchilar va boshqalar ham bilishlari muhim.
Darslik va o’quv adabiyotlarini mazmuni va mohiyati jihatidan talabalarda
mustaqil va erkin fikrlash, oldindan bilimlarni bosqichma-bosqich boyitish,
mukammallashtirib borish, mustaqil ta’lim olish, dolzarb yangi bilimlarni o’quv
adabiyotlaridan izlab topish ko’nikmalarini hosil qilishni ta’minlashi lozim.
| 