Boshqarish sistemalarining elementlari va qurilmalari

18 
Аmаldа elеkti enеrgiyasi yordаmidа ishlаydigаn аvtоmаtik elеmеnt vа 
qurilmаlаri kеng tаrqаlgаn. Аvtоmаtikаning elеmеnti dеgаndа, аvtоmаtik 
bоshqаruv qurilmаlаrini tаshkil etuvchi turli tеxnik vоsitаlаr tushunilаdi. 
Аvtоmаtik bоshqаrish sistеmаsi аvtоmаtik bоshqаrish qurilmаsi vа 
bоshqаrish оb`еktidаn ibоrаt. 
Аvtоmаtik bоshqаrish sistеmаsining funksiоnаl sxеmаsi 1.1-rаsimdа 
ko’rsаtilingаn. 
g(t) T.E
)
(
)
(
t
y
t
g



1.1 - rasm. Avtomatik boshqarish sistemasining funksional sxemasi. 
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning holati uch davrga bo’linadi. 
Bu sxemada: BO - boshqarish ob’ekti; D - datchik; T - topshiriq beruvchi 
element; T.E - taqsimlovchi element; K - kuchaytiruvchi element; N - ijro 
mexanizmi. 
Topshiriq beruvchi qurilmadan g(t) topshiriq beruvchi ta’sir chiqadi. 
Datchikdan esa, y(t) boshqarish ob’ektini holati to’g’risidagi axborot beriladi. 
Taqqoslovchi element, topshiriq beruvchi axborot bilan, ob’ektning haqiqiy 
holati to’g’risidagi axborotlarni taqqoslab, ularni farqini aniqlab beradi. 
Kuchaytirgich kuchsiz signallarni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Ijro 
mexanizmi boshqarish ob’ektiga bevosita boshqaruvchi ta’sir etadi. 
Boshqaruvchi ta’sir rostlanayotgan kattalik y(t) topshiriq berilgan qiymati g(t) 
ga teng bo’lmaguncha boshqarish ob’ektiga ta’sir qiladi. 
Har qanday boshqarish sistemasi, bir-birlari bilan o’zaro bog’langan, 
alohida elementlardan tashkil topgan bo’ladi. Shuning uchun sistemaning xossa 

19 
va tenglamalari ko’p jihatdan, shu sistemani tashkil qilgan elementlar xossalari 
bilan aniqlanadi. 
Element yoki sistemaning statik tavsifi barqaror rejimda chiqish va kirish 
qiymatlari o’rtasidagi aloqani ta’riflovchi bo’ladi. 
X
ch
(t)=f [X
k
(t)], 
bu erda X
ch
(t), X
k
-(t) - mos ravishda element yoki sistemaning chiqish yoki 
kirish qiymatlari. 
Sistemaning statik teglamasini olish uchun shu sistemani tashkil etgan har 
bir elementning alohida statik tenglamasi tuziladi, so’ngra bu tenglamalar, 
oraliqdagi barcha o’zgaruvchan kattaliklarni mustasno qilgan holda, birgalikda 
yechiladi. 
Elementlar va L=S tavsiflari to’g’ri chiziqli va egri chiziqli bo’lishi 
mumkin. To’g’ri chiziqli elementlarda (sistemalarda) kirish qiymati o’zgarganda 
chiqish qiymati to’g’ri chiziq bo’yicha o’zgaradi. Ulardagi jarayonlar to’g’ri 
chiziqli algebraik va differensial tenglamalar bilan ifodalanadi. 
To’g’ri chiziqli elementlarga misol qilib termojuftni olish mumkin, uning 
statik tavsifi 1.2a- rasmda keltirilgan. Termojuft uchun nazorat qilinayotgan 
harorat kirish qiymati, uning chiqishida hosil bo’lgan termoelektr yurituvchi 
kuch (TEYuK) chiqish qiymati bo’lib xizmat qiladi. 
Har bir statik tavsifdan, chiqish qiymatining kirish qiymatiga nisbati bilan 
aniqlanadigan uzatish koeffisenti K topiladi. 
1.2 - rasm. 

20 
To’g’ri chiziqli elementlar uchun uzatish koeffisenti K-o’zgarmas 
qiymatdir. 
Egri chiziqli element va sistemalarda kirish qiymati o’zgarganda chiqish 
qiymati egri chiziq bo’yicha o’zgaradi. Shuning uchun ular yechimi qiyin va 
murakkab bo’lgan differensial tenglamalar bilan ifodalanadi. 1.2a-rasmda egri 
chiziqli elementning statik tavsifi keltirilgan. Bunday tavsifga masalan, RC yoki 
RL qarshiliklardan tashkil topgan, elektr zanjir yoki quvur bilan ulangan 
rezervuar va boshqalar tashkil etadilar. Rezervuarda kirish qiymati bo’lib 
quvurdagi ishchi rejimning bosimi, chiqish qiymati bo’lib rezervuardagi bosim 
hisoblanadi. 
1.2b-rasmda keltirilgan tavsif repeli elementlarga ta’luqlidir. X
K
>X
I
, X
k
>-
X
I
bo’lganda chiqish qiymatining sakrashsimon o’zgarishi sodir bo’ladi. X
ch
>0 
bo’lgandagi -X
1
k
deb ataladi. Bu oraliqda rele ishlamaydi. 
Signalizatsiya, muxofaza va nazorat qilish, sanoat protsesslarini boshqarish 
hamda rostlashni bundan keyingi avtomatlashtirilishi chiqarilayotgan maxsulot 
sifatini yaxshilash, texnologik jarayonlarni optimal tartibda olib borish, 
texnologik uskunalar ishini intensivlash vazifalaridan kelib chiqadi.
Har bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb ataluvchi) 
o’zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf, har orat, namlik, 
konsentratsiya va x.k.) bilan tavsiflanadi. Texnologik uskuna jarayonning to’g’ri 
oqib 
o’tishini 
ta’minlashi uchun 
muayyan 
jarayonni 
tavsiflovchi 
ko’rsatkichlarini berilgan qiymatda saqlash lozim.
Qiymatini stabillash yoki bir tekisda o’zgarishini ta’minlash zarur 
bo’lgan kattalikka rostlanuvchi kattalik deb ataladi. Rostlanuvchi kattalikning 
qiymatini stabillash yoki ma’lum qonun bo’yicha o’zgarishini amalga oshirish 
uchun mo’ljallangan uskuna avtomat rostlagich deyiladi. Rostlanuvchi 
kattalikning ayni paytda o’lchangan qiymati rostlanuvchi kattalikning xozirgi 
qiymati deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning texnologik reglament bo’yicha ayni 

21 
vaqtda doimiy saqlanishi shart bo’lgan qiymati rostlanuvchi kattalikning 
berilgan qiymati deyiladi. Texnologik reglament rostlanuvchi kattalikning 
xozirgi va berilgan qiymatlarini vaqtning har bir onida teng bo’lishini talab 
qiladi. Ammo ichki yoki tashqi sharoitlarning o’zgarishi sababli rostlanuvchi 
kattalikning xozirgi qiymati berilgan qiymatdan chetga chiqishi mumkin. SHu 
paytda hosil bo’lgan, qiymatlar farqini xato yoki nomoslik deyiladi.
Xato yoki nomoslik nolga teng bo’lgan texnologik jarayon
turg’unlashgan rejim deyiladi. Turg’unlashgan rejimda moddiy va energetik 
balanslar qat’iy saqlanadi.
Har qanday avtomatik rostlash tizimini ish jarayonida turli faktorlar 
ta’sirida bo’ladigan alohida qurilmalar – elementlar tarzida ko’rsatish mumkin. 
Bularga tizimning ham o’ziga ham uning alohida elementlariga keladigan 
ta’sirlar kiradi.
Ta’sirlar ichki va tashqi bo’ladi. Tizim ichida bir element-dan 
boshqasiga uzatilib, texnologik jarayonning belgilangan yo’nalishda bajarilishini 
ta’minlaydigan ichki ta’sirlarning ketma-ket zanjirini hosil qiluvchi ta’sirlar 

Download 4,61 Mb.