Birinchi davr – ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish bilan
jarayonlarni avtomatlashtirilgan agregat yaqinida o’rnatilgan yirik o’lchamli
qurilmalarning ko’rsatishiga muvofiq avtomatik ravishda rostlanadi. Bunda
qurilmalarni mashina va apparatlarning yoniga joylashtiriladi.
Ikkinchi davr – ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtirilishidir.
Bunda rostlash alohida shitga joylashtirilgan asboblar yordamida olib boriladi.
Avtomatlashtirishning
bu
davrida
shitdagi
qurilmalarning
xajmini
kichiklashtirish zarurati paydo bo’ladi. Bu masalani xal qilishda kichik
o’lchamli asboblar ishlatiladi.
Uchinchi davr (to’lik avtomatlashtirish davri) – agregat va sexlarni
yalpisiga avtomatlashtirish bilan belgilanadi. Bu davrning xususiyati shundaki,
boshqarish yagona dispetcherlik punktiga markazlashtiriladi. SHu bilan birga
mitti ikkilamchi asboblar yaratiladi. Doimiy nazoratni talab qilmaydigan
o’lchash va rostlash asboblari (yirik o’lchamli) shitdan tashqarida o’rnatiladi.
Аvtоmаtlаshtirish insоnning аqliy mеxnаtini еngillаshtirаdi, uni аxbоrоt
оlish, uzаtish, uni o’zgаrtirish vа undаn fоydаlаnish insоnning bеvоsitа
ishtirоkisiz аmаlgа shоirilаdi.
Bu fаnning mаqsаdi turli аvtоmаtik bоshqаrish tizimlаrining tashkil
etuvichi аsоsiy elеmеntlаr vа qurilmаlаrni bаjаrаdigаn vаzifаlаri, ulаrning turlаri
vа xususiyatlаrini o’rgаnishdir. Аvtоmаtik bоshqаrish qurilmаlаrining elеmеnt
vа qurilmаlаri turli enеrgiyalаr: mеxаnik, gidrаvlik, pnеvmаtik, elеktrik vа ch.k.
18
Аmаldа elеkti enеrgiyasi yordаmidа ishlаydigаn аvtоmаtik elеmеnt vа
qurilmаlаri kеng tаrqаlgаn. Аvtоmаtikаning elеmеnti dеgаndа, аvtоmаtik
bоshqаruv qurilmаlаrini tаshkil etuvchi turli tеxnik vоsitаlаr tushunilаdi.
Аvtоmаtik bоshqаrish sistеmаsi аvtоmаtik bоshqаrish qurilmаsi vа
bоshqаrish оb`еktidаn ibоrаt.
Аvtоmаtik bоshqаrish sistеmаsining funksiоnаl sxеmаsi 1.1-rаsimdа
ko’rsаtilingаn.
g(t) T.E
)
(
)
(
t
y
t
g
1.1 - rasm. Avtomatik boshqarish sistemasining funksional sxemasi.
Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirishning holati uch davrga bo’linadi.
Bu sxemada: BO - boshqarish ob’ekti; D - datchik; T - topshiriq beruvchi
element; T.E - taqsimlovchi element; K - kuchaytiruvchi element; N - ijro
mexanizmi.
Topshiriq beruvchi qurilmadan g(t) topshiriq beruvchi ta’sir chiqadi.
Datchikdan esa, y(t) boshqarish ob’ektini holati to’g’risidagi axborot beriladi.
Taqqoslovchi element, topshiriq beruvchi axborot bilan, ob’ektning haqiqiy
holati to’g’risidagi axborotlarni taqqoslab, ularni farqini aniqlab beradi.
Kuchaytirgich kuchsiz signallarni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Ijro
mexanizmi boshqarish ob’ektiga bevosita boshqaruvchi ta’sir etadi.
Boshqaruvchi ta’sir rostlanayotgan kattalik y(t) topshiriq berilgan qiymati g(t)
ga teng bo’lmaguncha boshqarish ob’ektiga ta’sir qiladi.
Har qanday boshqarish sistemasi, bir-birlari bilan o’zaro bog’langan,
alohida elementlardan tashkil topgan bo’ladi. Shuning uchun sistemaning xossa
19
va tenglamalari ko’p jihatdan, shu sistemani tashkil qilgan elementlar xossalari
bilan aniqlanadi.
Element yoki sistemaning statik tavsifi barqaror rejimda chiqish va kirish
qiymatlari o’rtasidagi aloqani ta’riflovchi bo’ladi.
X
ch
(t)=f [X
k
(t)],
bu erda X
ch
(t), X
k
-(t) - mos ravishda element yoki sistemaning chiqish yoki
kirish qiymatlari.
Sistemaning statik teglamasini olish uchun shu sistemani tashkil etgan har
bir elementning alohida statik tenglamasi tuziladi, so’ngra bu tenglamalar,
oraliqdagi barcha o’zgaruvchan kattaliklarni mustasno qilgan holda, birgalikda
yechiladi.
Elementlar va L=S tavsiflari to’g’ri chiziqli va egri chiziqli bo’lishi
mumkin. To’g’ri chiziqli elementlarda (sistemalarda) kirish qiymati o’zgarganda
chiqish qiymati to’g’ri chiziq bo’yicha o’zgaradi. Ulardagi jarayonlar to’g’ri
chiziqli algebraik va differensial tenglamalar bilan ifodalanadi.
To’g’ri chiziqli elementlarga misol qilib termojuftni olish mumkin, uning
statik tavsifi 1.2a- rasmda keltirilgan. Termojuft uchun nazorat qilinayotgan
harorat kirish qiymati, uning chiqishida hosil bo’lgan termoelektr yurituvchi
kuch (TEYuK) chiqish qiymati bo’lib xizmat qiladi.
Har bir statik tavsifdan, chiqish qiymatining kirish qiymatiga nisbati bilan
aniqlanadigan uzatish koeffisenti K topiladi.
1.2 - rasm.
20
To’g’ri chiziqli elementlar uchun uzatish koeffisenti K-o’zgarmas
qiymatdir.
Egri chiziqli element va sistemalarda kirish qiymati o’zgarganda chiqish
qiymati egri chiziq bo’yicha o’zgaradi. Shuning uchun ular yechimi qiyin va
murakkab bo’lgan differensial tenglamalar bilan ifodalanadi. 1.2a-rasmda egri
chiziqli elementning statik tavsifi keltirilgan. Bunday tavsifga masalan, RC yoki
RL qarshiliklardan tashkil topgan, elektr zanjir yoki quvur bilan ulangan
rezervuar va boshqalar tashkil etadilar. Rezervuarda kirish qiymati bo’lib
quvurdagi ishchi rejimning bosimi, chiqish qiymati bo’lib rezervuardagi bosim
hisoblanadi.
1.2b-rasmda keltirilgan tavsif repeli elementlarga ta’luqlidir. X
K
>X
I
, X
k
>-
X
I
bo’lganda chiqish qiymatining sakrashsimon o’zgarishi sodir bo’ladi. X
ch
>0
bo’lgandagi -X
1
k
deb ataladi. Bu oraliqda rele ishlamaydi.
Signalizatsiya, muxofaza va nazorat qilish, sanoat protsesslarini boshqarish
hamda rostlashni bundan keyingi avtomatlashtirilishi chiqarilayotgan maxsulot
sifatini yaxshilash, texnologik jarayonlarni optimal tartibda olib borish,
texnologik uskunalar ishini intensivlash vazifalaridan kelib chiqadi.
Har bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb ataluvchi)
o’zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf, har orat, namlik,
konsentratsiya va x.k.) bilan tavsiflanadi. Texnologik uskuna jarayonning to’g’ri
oqib
o’tishini
ta’minlashi uchun
muayyan
jarayonni
tavsiflovchi
ko’rsatkichlarini berilgan qiymatda saqlash lozim.
Qiymatini stabillash yoki bir tekisda o’zgarishini ta’minlash zarur
bo’lgan kattalikka rostlanuvchi kattalik deb ataladi. Rostlanuvchi kattalikning
qiymatini stabillash yoki ma’lum qonun bo’yicha o’zgarishini amalga oshirish
uchun mo’ljallangan uskuna avtomat rostlagich deyiladi. Rostlanuvchi
kattalikning ayni paytda o’lchangan qiymati rostlanuvchi kattalikning xozirgi
qiymati deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning texnologik reglament bo’yicha ayni
21
vaqtda doimiy saqlanishi shart bo’lgan qiymati rostlanuvchi kattalikning
berilgan qiymati deyiladi. Texnologik reglament rostlanuvchi kattalikning
xozirgi va berilgan qiymatlarini vaqtning har bir onida teng bo’lishini talab
qiladi. Ammo ichki yoki tashqi sharoitlarning o’zgarishi sababli rostlanuvchi
kattalikning xozirgi qiymati berilgan qiymatdan chetga chiqishi mumkin. SHu
paytda hosil bo’lgan, qiymatlar farqini xato yoki nomoslik deyiladi.
Xato yoki nomoslik nolga teng bo’lgan texnologik jarayon
turg’unlashgan rejim deyiladi. Turg’unlashgan rejimda moddiy va energetik
balanslar qat’iy saqlanadi.
Har qanday avtomatik rostlash tizimini ish jarayonida turli faktorlar
ta’sirida bo’ladigan alohida qurilmalar – elementlar tarzida ko’rsatish mumkin.
Bularga tizimning ham o’ziga ham uning alohida elementlariga keladigan
ta’sirlar kiradi.
Ta’sirlar ichki va tashqi bo’ladi. Tizim ichida bir element-dan
boshqasiga uzatilib, texnologik jarayonning belgilangan yo’nalishda bajarilishini
ta’minlaydigan ichki ta’sirlarning ketma-ket zanjirini hosil qiluvchi ta’sirlar
| 