chiqaruvchi ortiqchaligining grafikdagi tasviri.
Demak, ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining umumiy o'zgarishi teng:
∆
i/ch=-A-C, (2)
bu yerda, ∆i/ch - ishlab chiqaruvchi ortiqchaligining sof o'zgarishi.Maksimal
narx o'rnatilganda asosiy yo'qotishlar ishlab chiqaruvchilar zimmasiga to'g'ri keladi.
3. Narxning bozor faoliyatiga ta'siri
Narxning bozor daromadiga qanday ta'siri borligini ko'rib chiqish uchun
muzqaymoq bozorini tahlil qilamiz. Agar muzqaymoq erkin raqobatbardosh
bozorda sotilsa, muzqaymoqning narxi talab va taklif muvozanatiga ta'sir ko'rsatadi.
Muvozanatli narxda xaridorlar sotib olishni xohlayotgan muzqaymoqning miqdori
sotuvchilar sotishni xohlayotgan miqdorga to'g'ridan to'g'ri teng.Ushbu bob G.
Menkyuning «Mikroiqtisodiyot tamoyillari» (N. Gregory Mankiw «Principles of
Microeconomics» 7 e.) kitobining II bobi asosida tayyorlangan bo'ladi.Aniqroq qilib
aytsak, har bir muzqaymoq uchun narx 3$ ga teng bo'lsin.Barcha ham ushbu erkin
bozor vaziyatidan quvonmaydi. Misol uchun har kuni bir dona muzqaymoq iste'mol
qilish uchun 3 $ katta narx ekanligidan noliyotgan iste'molchilar, shu bilan bir
qatorda 3 $ raqobatli bozorda eng minimum narx bo'lib,
bu ularga juda ham kam
foyda keltirayotganidan noliydigan muzqaymoq ishlab chiqaruvchilar bo'ladilar.
Ularning har ikkalasi ham hukumatga bu borada kerakli qarorni berishi uchun qonun
ishlab chiqarishni talab etib murojaat etadi.Albatta xaridorlar har doim barcha
mahsulot uchun eng kam haqni to'lashni xohlasalar, sotuvchilar esa buning uchun
eng yuqori haqni olishni xohlaydilar. Bu ikki guruhning xohishlari bir-biriga
qarama-qarshi. Agar muzqaymoq iste'molchilari o'zlarining talablarida mustahkam
bo'lsalar hukumat ular uchun muzqaymoqning sotilishida
narxning eng maksimal
chegarasini belgilab berishi mumkin. Narxni ko'rsatilgan chegaradan oshirish
mumkin emas. Qonuniylashtirilgan maksimal narx esa maksimal narx deb
nomlanadi. Bunga qarshi ravishda muzqaymoq ishlab
chiqaruvchilar harakatchan
bo'lsa, hukumat narxga nisbatan minimum narxni belgilab beradi va narx ushbu
chegaradan tushib ketishi mumkin emas. Qonuniylashtirilgan minimal narx esa
minimal narx deb nomlanadi.Agar hukumat muzqaymoq iste'molchilarni
narxdan
noroziligi ta'siri bilan muzqaymoq uchun eng yuqori narxni belgilab bersa,ikki xil
natija kelib chiqishi mumkin. Birinchi rasmda, hukumat har bir muzqaymoq uchun
4 $ belgilaydi. Bu vaziyatda talab va taklifni muvozanatda ushlab turuvchi narx
chegaradan pastda bo'lgani uchun narx yo'q bo'lib ketmayapti. Bozor tabiiy ravishda
iqtisodiyotni muvozanatga olib borib qo'yadi va narxning yuqori darajasi sotilgan
mahsulot miqdoriga yoki uning narxiga ta'sir etmaydi.Ikkinchi
B rasm ancha
qiziqarli natija ko'rsatadi. Bu holatda,hukumat muzqaymoq uchun narx yuqori
chegarasini 2 $ etib tayinlaydi. Chunki 3 $ muvozanatli
narxning yuqorisida
turibdi.Ushbu yuqori chegara esa bozorda majburiy chegara vazifasini bajaradi.
Taklif va talab narxni muvozanat tomonga qarab harakat qilishga majbur etadi.
Ammo qachonki bozor narxi yuqori chegaraga yetsa qonun bilan undan yuqoriga
o'sa olmasligi mumkin. Shunday qilib, bozor
narxi narxning yuqorisini
muvozanatlaydi. Bu narxda esa talab etilgan muzqaymoq miqdori (rasmda 125
dona) taklif miqdordan oshib (75 dona). Demak, bu yerda muzqaymoq tanqisligi
yuzaga keladi. 50 dona odam muzqaymoq sotib olishni xohlasa ham uni xarid qila
olmaydi.
