Fizikani o’qitishda qo’llaniladigan didaktik prinsiplar.
O’qitishning ilmiylik prinsipi. Fizika o’qitishning ilmiylik prinsipiga ko’ra, o’rganilayotgan o’quv materiali fizika fanining zamonaviy yutuqlari darajasida fikrlashga mos kelishini ko’rsatadi va ta’lim berish jihatining asosini tashlik etadi.
O’qitishning tarbiyalash prinsipi. O’qitish va tarbiyalash, uzluksiz ta’lim tizimi o’quv jarayonining bir-biri bilan uzviy bog’langan ikkiqismi bo’lib, ular shartli ravisahda ajratilsa ham, aslida parallel tarzda amalga oshadigan yagona jarayonning turli jihatlaridir. Fizika o’qitish jarayonidao’quvchilar fizikaning asosinigina o’zlashtirib qolmasdan, ularda tabiat hodisalariga dialektik-materialistik nuqtai nazardan qarash ham shakllanadi. Eng muhimi, ushbu prinsipni amalga oshirish, o’quvchilarning o’quv faoliyatini to’g’ri tashkil qilishiga hamda bilim, malaka va ko’nikmalarni yetarli darajada egallashiga xizmat qiladi.
O’qitishning tizimlilik prinsipi. Ushbu prinsipga ko’ra, fizika kursining ayrim bo’limlari va mavzularining mantiqiy bog’liqligini, ular orasida uzviylik yoki izchillikning bo’linihsini ko’rsatadi. Masalan, umumiy fizika va nazariy fizika, fizika va matematika, fizika va maxsus kurslar orasidagi bog’lanish va izchillik.
Nazariya va amaliyotning birligi prinsipi. Bu tizimga ko’ra, o’quvchilar amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarida kuzatadigan hodisa va qonuniyatlarning nazariyasini yaqqol va chuqur o’zlashtirishigagina xizmat qilmasdan, ularni texnika va ishlab chiqarishda qo’llanishi bilan ham tanishishga imkon beradi hamda bu amaliy zaruriyat ekanligini tushunib yetishadi.
Onglilik prinsipi. Fizika o’qitishning onglilik prinsipi o’quvchilarda faol va mustaqil ishlash natijasidagina bilimga ega bo’lish, kuzatilayotgan hodisa, jarayon va qonuniyatlarning fizik mohiyatini chuqur o’zlashtirishini ta’minlaydi va rejalasjtiradi. Boshqacha aytganda, o’quvchilarningo’quv bilish faoliyatni to’g’ri tashkil qilish asosidagina, chqur bilimga ega bo’lish malaka va ko’nikmalarini shakllanishiga olib keladi.
O’qitishning izchillik prinsipi. Ushbu prinsip falsafaning asosiy tizimlaridan biri bo’lib, u fizikada moslik prinsipi ko’rinishida namoyon bo’ladi. Uning metodologik aosini dialektikaning inkorini inkor qonuni tashlik qiladi. Fizika fanidagi izchillikka ko;ra, har qanday yangi nazariya o’zidan oldingi eski nazariyaning asosiy natijalarini o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Xususiy holda har doim yangi nazariyadan ular kelib chiqishi zarur. Jumladan, nisbiylik nazariyasining natijalaridan v “s” shart bajarilganda, klassik mexanikaning natijalari kelib chiqishi kerak. Shunga o’zshash, real gazlar uchun taklif qilingan barcha holat tenglamalaridan, ideal gazga o’tilganda Mendeleyev – Klapeyron tenglamasi, ya’ni PV=RT kelib chiqishi kerak, aks holda real gaz uchun taklif qilingan holat tenglamasi noto’g’riu bo’lib chiqadi.
Didaktik nuqtayi nazardan, izchillik prinsipi, o’quv materialini o’qitishning turli bosqichlari bo’yicha to’g’ri taqsimlashni va ular orasidagi bog’lanishlarni hamda ularni bosqichma-bosqich rivojlanishini ko’rsatadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o’qitishdagi izchillik, fandagi izchillikdan teskari aloqaning mavjudligi bilan farq qiladi.
O’qitishning ko’rgazmalilik prinsipi. Ushbu prinsip o’quv materialini to’laqonli o’zlashtirishga xizmat qiladi. Unga ko’ra, fizika o’qitishdagi hodisa, jarayon va qonuniyatlar imkon darajasida namoyish qilinsa, ularni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirishi oson kechadi. Shuning uchun, aytish mumkinki, ushbu prinsipning asosini “O’n marta eshitgandan ko’ra, bir marta ko’rgan yaxshi” degan xalq amaqoli tashkil etadi.
Bilimning mustahkamlik prinsipi. O’quvchilar ma’lum hajmdagi bilimgagina ega bo’lmasdan, ulardan keyinchalik o’qish va amaliy faoliyatida foydalanishi uchun, uni yetarli darajada esda saqlashlari zarur. Fizika o’qitish jarayoni ayrim ilmiy-dasturiy bilimlarni aniqlashtirib va mustahkamlab qolmasdan, eng muhimi, ularni xotirada saqlab qolishni ham talab qiladi. Mashhur nemis fizigi, kvant nazariyaning asoschilaridan biri bo’lgan M.Plankning e’tirof etilishicha, “bilim berish-bu barcha o’qiganlar unutilgandan keyin qoladigan fikrlar va xotirada qolganidir”.
O’quv predmetini kasbiy yo’naltirish prinsipi. Oily maktablarda turli yo’nalishdagi mutaxassis kadrlar tayyorlanadi, ularning ko’pchiligi fizika o’qishadi. Shundan kelib chiqib, fizika o’qitishni kasbiy yo’nalishini kuchaytirish maqsadga muvofiqdir. Bunga asos bo’lib, texnikada va ishlab prinsipi, fizik hodisa va qonunlarga asoslanganidir. Chunki, bular fizikaning amaliy tatbiqi bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun, fizikani texnik fanlar bilan o’zaro bog’lanishini hisobga olib o’qitishga, uni kasbiy yo’naltirish deb aytish mumkin.
Albatta, boshqa didaktik prinsiplarni ham fizika o’qitishda hisobga olish kerak, lekin biz ularga to’xtalib o’tirmaymiz. Yuqorida ko’rib o’tilgan didaktik prinsiplar aksiomatik va trivial xarakterga ega bo’lishiga qaramasdan, ular fizika o’qitish nazariyasi va metodikasida katta ahamiyatga ega ular oily maktablarda fizika o’qitishning didaktik asosini tashkil qiladi. Shuning uchun, didaktik prinsiplar va ularning mohiyati bilan oily maktab professor-o’qituvchilarigina emas, balki o’quvchilar ham yetarli darajada qurollangan bo’lishlari kerak.
Eksperiment kuzatishga qaraganda yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Eksperiment usuli hodisalarning muhim belgilari va xususiyatlarini, ularning boshqa hodisa va narsalar bilan munosabati, aloqa va bog’lanishlarini chuqurroq o’rganishga imkon yaratadi. Bu usul izlanuvchiga tabiiy sharoitda kuzatish orqali hosil qilish mukin bo’lmagan bilimlarni olish imkoniyatini beradi. Ilmiy tadqiqot sohalariga, tadqiq qilinuvchi obyektlarning tabiatiga qarab, eksperimentlar fikriy eksperiment bo’lishi ham mumkin. Eksperiment o’tkazishda izlanuvchi quyidagi shartlarga amal qilishi kerak:
Eksperiment maqsadini aniqlash va uni o’rkazish uchun zarur shart-sharoit yaratish;
Tajribaning mukammal sxemasini va rejasini ishlab chiqish;
Eksperiment uchun zarur asbob va qurilmalarni yig’ish;
Tajriba o’tkazish va o’lchash natijalari asosida kerakli hisoblashlarni bajarish;
Eksperiment natijalarini analiz qilish va xulosa chiqarish.
Ilmiy g’oya – bilishning birinchi shaklidir. G’oya – bu tadqiqot maqsadini, uning yo’nalishini va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy bilishdir. Ilmiy bilishda g’oya muhim rol o’ynaydi. Ma’lum bir aniq g’oya tug’ilmaguncha, hesh bir sohada tadqiqot olib borilmaydi. Har bir g’oya (borliqni to’g’ri yoki noto’g’ri aks ettirishdan qat’I nazar) ma’lum bir tayyorganlik, mushohada asosida, ma’lum bir sohada fikr yuritish natijasida paydo bo’lib, unda tadqiqotchining amaliy va nazariy tajribalari umulashgan bo’ladi. G’oya, ilmiy yoki badiiy borliqni to’g’ri yoki noto’g’ri eks ettirishi mumkin. Qanday ekanligi ko’pchilik tomonidan o’tkaziladigan ko’p sonly eksperimentlarda aniqlanadi.
Muammo – ilmiy bilishda bir qancha g’oyalar birikmasi bo’lib, ilmiy bilishning hali bilib bo’lmagan va hal qilinishi lozim bo’lgan bilim shaklidir. Bu shakl, yangi dalillar eski bilim doirasiga sig’may qolganda vujudga keladi. Muammoni to’gri qo’yish – ilmiy bilishda asosiy hisoblanadi. Muammo savol va masaladan farq qiladi. Savol va masala oldingi bilim asosida hal etiladi.
Ilmiy bilish jarayonida bir muammo bir qancha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, bozor iqtisodiyotiga o’tish muammosi iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy hayotimizda yangi muammolarni – ishlab chiqarilgan mahsulotlarni erkin narxda sotishga o’tish, kam ta’minlangan oilalarni, nafaqaxo’rlarni, o’quvchi va yoshlarni ijtimoiy himoya qilish kabi muammolarni yuzaga keltiradi. Muammolarni hal qilishda ko’plab ilmiy faraz – gipotezalar paydo bo’lishi mumkin.
Gipoteza – o’rganilayotgan obyekt to’g’risida ilgari surilgan, ilmiy jihatdan asoslangan, dalil va ma’lumotlarga zid bo’lmagan, lekin haqiqatligi isbotlanmagan ilmiy bilish shaklidir. Ilmiy bilishda paydo bo’lgan gipotezalar keying tadqiqotlarda tekshirilib, ularning haqiqatligi tasdiqlanadi yoki xatoligi isbotlanib, rad qilinadi. Gipotezani rad etish uchun uning xatoligini isbotlovchi birgina ilmiy dalil yetarlidir.
Nazariya – ilmiy bilishning eng yuqori shakli bo’lib, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga tegishli ma’lum g’oya, qarash, qonun va prinsiplarning muayyan tizimidir. Nazariyaning asosiy vazifasi – amaliyot bergan dalillarni izohlash, o’rganilayotgan obyekt mohiyatiga chuqurroq kirish, ro’y beradigan voqea va hodisalarni oldindan ko’ra bilishdan iboratdir. U hech qachon tugallangan bo’lmaydi, shuning uchun u har doim rivojlanib boradi. Ma’lum nazariyaning amal qilish chegaralari, ya’ni aniq qo’llanish shart-sharoitlari bo’ladi.
Odatda, bilish nazariyasiga ko’ra ilmiy tadqiqotlarda ishlatiladigan metodlarni – emperik va nazariy metodlarga bo’lish mumkin.
Ammo ular bir-birini to’ldiradi, buni bilish nazariyasi misolida ko’rish mumkin:
Ilmiy bilish: 1. Emperik 2. Nazariy
Demak, har qanday emperik metod bilan topilgan yangi natija yoki nazariya o’zining nazariy tasdig’ini topishi kerak, shundagina u ilmiy yangilik sifatida tan olinadi va aksincha, har qanday nazariy metod bilan topilgan yangilik tajribada tasdiqlansagina tan olinadi. Demak, ilmiy bilishning emperik va nazariy metodlari bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ular bir-birini to’ldirar ekan.
|
