Kalit
soʻzlar:
kompetensiya,
psixik
jarayon,
oʻyin,
qiziqish,
dunyoqarash,intellektual salohiyat, taʼlim, pedagog.
Bolaning goʻdakligidan ongi va tafakkurini toʻgʻri shakllantirib
bormasak, kelajakda yuksak saviyali bilim va maʼnaviyatga ega boʻlgan
barkamol avlodni tarbiyalash qiyin kechadi.
Sh.M.Mirziyoyev
Maktabgacha taʼlim uzluksiz taʼlimning asosiy boʻgʻini sanaladi. Shuning
uchun maktabgacha taʼlim tashkilotlarining asosiy vazifasi va maqsadi bolalarni
har tomonlama yetuk shaxs sifatida shakllantirish va ularni maktab taʼlimiga puxta
tayyorlashdan iborat. Bugungi kunda bolalar maktabgacha taʼlim tashkilotiga
emas, balki maktabgacha taʼlim tashkiloti bolalarga moslashishi, shuningdek, har
bir bolaning xohish-istagi, qobiliyati, ularning ruhiy va jismoniy salomatligidan
kelib chiqib,ular uchun kerakli imkoniyatlarni yaratish zarur. Maktabgacha
yoshdagi bolalarning psixik jihatdan rivojlanishida ularda paydo boʻladigan xilma-
xil ehtiyoj va qiziqishlar juda muhim sanaladi. Bolalarning kun sayin oʻsib-
rivojlanishi,ularning hali nutqiy faolligi yetarli darajada boʻlmasa ham, dunyoni his
etishi, kundan kunga ortib borayotgan savollar ularning intellektual salohiyati ortib
borayotganini his etamiz. Agar maktabgacha yoshdagi bola uzoq vaqt davomida
yakka oʻzi biron bir oʻyinchoq bilan mashgʻul boʻlsa, tabiiyki unda zerikish paydo
boʻladi. Bolaning psixikasida yakkalik, ijtimoiy munosabatlarga kirisha olmaslik,
bolada rivojlanib boradigan kompetensiyasida boʻshliqlar paydo boʻla boshlaydi.
Bola bunday yolgʻiz oʻynashdan zerikadi. Oʻzi uchun yaqin boʻlgan kattalar va
tengdoshlari bilan ijtimoiy munosabat oʻrnatishga intiladi. Ular oiladan tashqi
muhitga,yaʼni, oʻziga yaqin boʻlgan tengdoshlari tomon harakat qiladi. Bu,
shubhasiz, ijtimoiy munosabatlar majmui boʻlgan bogʻcha tomon birinchi
312
qadamlarni qoʻygan boʻladi. Shu maqsadda, maktabgacha taʼlim tashkilotlarida
tashkil etiladigan har bir faoliyat bolaning oʻz imkoniyati va qiziqishlarini inobatga
olgan holda tashkillashtiriladi. Bu jarayonlar oʻyinlar orqali oʻz aksini topadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-olamdagi narsa va hodisalarni
bilish,ularning psixik holatlari toʻgʻri rivojlanib borishi, jismoniy holatining
meʼyorda boʻlishi bevosita harakat shaklida namoyon boʻladi. Bolalar kattalar
uchun tanish boʻlgan voqea-hodisalarni bilishga intiladi va oʻzi bilmagan holda bu
faoliyatni oʻyinda namoyon qiladi. Oʻyin faoliyati bolalarning jismoniy va ruhiy
kamol topshiga koʻmaklashadi. Oʻyin orqali bolada kompetensiyalar rivojlanadi,
oʻzlari yashab turgan dunyoni bilishga undaydi.Bir qancha olimlar bolaning
harakatlanishi va oʻyinlar haqida fikr bildirib oʻtishgan. J.J.Russonning ʻʻAgar siz
bolangizni shoʻxligiga yoʻl bermasangiz, unda hech qachon donishmandlarni
yetkaza olmaymiz”, degan fiklarini uchratishimiz mumkin. A.P.Usova esa 3-4
yoshli bolalarning oʻyin faoliyati 10-15 daqiqa, 4-5 yoshli bolalarning oʻyin
faoliyati 40-50 daqiqa boʻladi. Bola katta boʻlaverishi bilan oʻyin faoliyati choʻzila
borishi mumkinligini aytgan.
Bolalar, asosan, syujetli-rolli oʻyinlarni oʻynaydilar. Rollarga boʻlinib
oʻynashda, oʻz oʻyinlarida tevarak-atrofdagi muhim jihatlarni aks ettirishga harakat
qilishadi. Misol uchun: “oila” oʻyinini oʻynashar ekan, bobo, buvi, dada, ona, opa-
singil, aka-uka kabi oila aʼzolarida koʻrgan xarakter-xususiyat, turmush
hodisalarini kichkina boʻlishlariga qaramay, oʻz oʻyinlarida namoyon qilashadi.
Bunday oʻyinlarda bolalar yuqoridagi kishilarning oʻziga xos xatti-harakatlarini,
pantomimik holatlarini bola oʻziga koʻchirib oladi va shu xususiyatlarning maʼlum
foizi bolada saqlanib qoladi.
Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida tashkillashtiriladigan oʻquv jarayon,
oʻyinli faoliyat, sayr, ovqatlanish va boshqa jarayonlarni toʻgʻri taqsimlash zarur.
Bolaning barcha xatti-harakatlarini oddiy oʻyinda tashkillashtirish ham toʻgʻri
emas. Oldimizga qoʻygan barcha talab va natijalarni roʻyobga chiqarish uchun
313
mashgʻulotlardan soʻng tashkil qilinadigan barcha oʻyinlar faqat yagona
maqsadda, yaʼni, har bir oʻyinda ham maʼlum bir bilim, koʻnikmani
shakklantirishga doir masala yotmogʻi muhimdir. Bugungi kun zamon talabi bilan
aytganda, endi bolalarga avvalgidan ham koʻproq eʼtibor berib,ularning maʼnaviy
immunitetini shakllantirish, ilmiy salohiyatini oshirib borishda oʻquv-taʼlimiy
faoliyatga oʻzgacha yondshishni talab etadi. “Ilk qadam” davlat oʻquv dasturida
belgilangan tematik rejalashtirish maktabgacha yoshdagi bolalar uchun
markazlarda taʼlimiy va tarbiyaviy jarayonlarni amalga oshishini koʻzda tutgan. Bu
esa pedagoglardan bola kompetensiyalarining oʻziga xos shaklda rivojlanishi va
har bir bolaning individual qiziqish va ehtiyojlariga muvofiq ish tutishni talab
qiladi. Zamonaviy maktabgacha taʼlim tashkilotlari endilikda, maktabgacha
yoshdagi bolalarni maʼnaviy yetuk, ruhiy va jismoniy jihatdan sogʻlom tarzda
maktab taʼlimiga tayyorlashi bilan birga ularning ichki yashirin qobiliyatlarini
namoyon qilish, erkin fikrlay olish, liderlik, boshqaruvchanlik, ijodiy faoliyatlarini
kashf etish va ochib berishi talab qiladi. Bu esa tarbiyachi-pedagog oldida turgan
muhim masala sanaladi. Pedagog oʻquv-faoliyatni shunday rejalashtirishi kerakki,
oʻyin-taʼlimiy faoliyat kunduzgi uyquni hisobga olgan holda kamida 15%,
kunduzgi uyquni hisobga olmaganda kamida 24% boʻlishi kerak. Demak,
maktabgacha taʼlim tashkilotlarida butun taʼlimiy faoliyat bevosita oʻyin orqali
amalga oshirilar ekan, markazlardagi faoliyatni oʻyin-taʼlim shaklida olib borishni
talab qiladi. Pedagog egallagan bilim, koʻnikma va malakalarini, oʻz kreativligini
namoyon qilgan holda berilgan tematik mavzu yuzasidan bolalar uchun qiziq
boʻlgan va eng muhimi, bu oʻquv-faoliyat bolalarning bilim darajasini oshirishga
xizmat qilishi zarur. Misol uchun aprel oyining 1-haftasi ʻʻGullab yashnayotgan
bahorʼʼ boʻlsa, qurish-yasash va matematika markazida bahor fasliga mos rasm
boʻlaklarini topish va mana shu boʻlaklar qanday geometrik shakllar bilan
ifodalanganligi aytish kerakligi soʻraladi. Mana shuni qiziqarli oʻyin tarzida ʻʻkim
bilagʻonʼʼ shaklida olib borilsa va mashgʻulotda bolalarni qiziqishga undovchi
314
musiqa ham qoʻshib qoʻysa juda yaxshi boʻlar edi. Syujetli-rolli markazida esa
bahor muhitini tashkillashtirish kerak, masalan: ertaklarni bahor fasliga mos tarzda
ifodalash. Bunda bolalar har xil qushlar, hayvonlar obrazini, kimdir bulut, kimdir
quyosh va yana turli predmetlarni ifoda etishsa boʻladi va natijada yangi ertak
paydo boʻladi. Bolalar bilan birga turli obrazlarni kashf etiladi, ularda mantiqiy
ketma-ketlik davom ettira olish va obrazlarning pantomimik xususiyatlarini anglay
olish qobiliyatlari shakllanib boradi. Ertak vaziyatidan kelib chiqqan holda turli
nizolarni va kelishmovchiliklarni paydo qilish va doʻstlar bilan uni bartaraf etishga
yoʻnaltirish zarur. Tarbiyachi-pedagog oʻyinli-taʼlimni shakllantirar ekan, unda
oʻzi ham bevosita ishtirok etishi mumkin.Tarbiyachi oʻrgatadi va bir vaqtning
oʻzida oʻynaydi ham. Maktabgacha taʼlim tarbiyalanuvchilari oʻyinli -taʼlimda
oʻyin oʻynaydilar va bilib bilmay maʼlum bir bilimlarni ham oʻzlashtirib oladilar.
Bu egallangan bilimlar keyingi tashkillashtiriladigan faoliyatga oʻz natijasini
beradi. Yangi bilimlar asta-sekin malaka va koʻnikmaga aylanib boradi. Yana bir
muhim masala tashkillashtiriladigan oʻquv-faoliyatning unumli boʻlishida toʻgʻri
tanlangan ragʻbatlantiruvchi predmetlarning boʻlishidir. Ammo bola haqddan
tashqari ragʻbat va maqtovga oʻch boʻlmasligini, uning egallayotgan bilimlari
keyingi faoliyatiga zarur ekanligini tushunishi kerak. Bu masalada ham pedagog-
tarbiyaching mahoratiga va talabchanligiga bogʻliqdir.
Xulosa qilib aytganda, farzandlarga tarbiya berishda ularning qiziqishlarini
inobatga olgan holda taʼlim berish nazarda tutiladi. Zero, majburlab berilgan
taʼlim bola xotirasida kam muddat saqlanadi, xolos. Taʼlim tarbiya borasida
Islomda ham keng ahamiyat qaratilgan. Paygʻambarimiz sollallohu alayhi
vassallam yosh avlodni sogʻlom boʻlib shakllanishida farzandlarni badantarbiya
bilan shugʻullanishiniga ota-onalarni targʻib qilganlar. U zot:ʻʻFarzandlaringgizga
suzishni, kamondan oʻq uzishni va ot choptirishni taʼlim beringlarʼʼ, deganlar.
Shunday ekan, farzandlar taʼlim va tarbiyasi juda murakkab va muhim jarayon
hisoblanadi.
|
