Adabiyotlar roʻyxati:
1.
Ishmuxamedov R.J., Yuldashev M. Ta’lim va tarbiyada innovatsion
pedagogik texnologiyalar. – T.: “Nihol” nashriyoti, 2013, 2016.
2.
Tolipov Oʻ., Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy
asoslari. – T.: 2006.
3.
Ishmuhamedov R., Abduqodirov A., Pardayev A. Ta’limda innovatsion
texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog–oʻqituvchilari uchun amaliy
tavsiyalar). – T.: Iste’dod, 2008.
4.
Jumаyеv М.E., Z.G.Tadjiyeva. Bоshlаngʻich sinflаrdа mаtеmаtikа oʻqitish
mеtоdikаsi. – Т.: “Fan va texmologoya”, 2005.
5.
Jumаyеv М.E. Mаtеmаtikа oʻqitish mеtоdikаsidan praktikum. – Т.:
“Oʻqituvchi”, 2004
.
O‘QUV LUG‘ATLARI VA ULARNING ONA TILI TA’LIMIDAGI
AHAMIYATI
M. O‘rinova
BuxDUPI o‘qituvchisi
M. Bozorqulova
BuxDUPI talabasi
Hozirgi kunda o‘zbek tilining o‘quv lug‘atlari ona tili ta’limida muhim
ahamiyat kasb etmoqda, ularni tuzish esa leksikografiyaning alohida tarmog‘iga
aylanmoqda. Buning sababi shuki, lug‘at til va olamning dunyoqarash bilan
bog‘liq manzarasi haqidagi bilimlarni umumlashtirish va qayd qilishning eng qulay
shakli bo‘libgina qolmay ta’lim berishning eng muhim vositasi hamdir. Modomiki
608
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish ona tili mashg‘ulotlarining asosiy vazifasi
ekan, ularni turli lug‘atlar bilan tanishtirish va bu lug‘atlardan foydalanish
malakalarini shakllantirish muhim masala hisoblanadi. Lug‘at imlo savodxonligini
oshirish, so‘z boyligini oshirishning muhim manbayi, o‘quvchining asosiy
maslahatchisidir.
O‘quv lug‘ati nima? O‘quv lug‘atchiligining umumiy (akademik)
lug‘atchilikdan farqi nimada? O‘quv lug‘atchiligi akademik lug‘atchilikka nisbatan
kichik shakllar va ko‘proq ta’limiy yo‘naltirilganlikka ega bo‘lgan lug‘atchilik
sifatida ta’riflanadi. O‘quv lug‘atlari o‘qish - o‘qitish maqsadi bilan tuziladi,
talabalar yoki maktab o‘quvchilari uchun mo‘ljallanadi. Bunday lug‘atlar
tanlangan leksik materialning hajmi, tanlash yo‘li, muayyan o‘quv dasturini
nazarda tutishi, o‘quvchi kitobxonlarning bilim darajasini hisobga olishi kabi
xususiyatlari bilan ajralib turadi.
Biroq ba’zan “o‘quv lug‘atchiligi” tushunchasining hajmi kengaytiriladi:
unga faqat maxsus o‘quv lug‘atlari (kichik hajmdagi) emas, darsliklardagi
yordamchi lug‘atchalar, shuningdek leksik minimumlar, ya’ni muayyan bosqichda
o‘rgatish tavsiya etiladigan so‘zlar ro‘yxati, hatto o‘zlashtirish qiyin so‘zlarni
o‘rgatishga mo‘ljallangan lug‘at ko‘rinishidagi o‘quv qo‘llanmalari ham kiritiladi.
Shunday qilib o‘quv lug‘ati termini ikki ma’noda ishlatiladi: 1) ta’lim berishga
mo‘ljallangan har qanday turdagi lug‘at ma’nosida, 2) har bir so‘zga o‘quvchiga
tushunarli izoh, grammatik tavsif, asosiy paradigmatik va sintagmatik aloqalari
berilgan leksika bo‘yicha har qanday qo‘llanma.
Shundan kelib chiqib o‘quv leksikografiyasiga “leksikani ta’limiy
maqsadlarda nazariy va amaliy jihatdan tavsiflaydigan alohida lingvometodik
soha” (V. V. Morkovkin) deb ta’rif berish mumkin.
Bu ta’rif o‘quv leksikografiyasining eng muhim jihatlariga e’tibor qaratishga
imkon beradi: o‘quv lug‘ati oddiy lug‘atdan nimasi bilan farq qiladi, bunday lug‘at
uchun so‘zlarni qay tarzda tanlash kerak, so‘zni izohlashning qaysi usullari o‘quv
609
lug‘atining vazifalarga ko‘proq javob beradi va h.k. Yuqoridagi ta’rif o‘quv
lug‘atlarini shunchaki umumiy leksikografiya tarkibiga kiritibgina qolmay, balki
uning chegaraviy xususiyatini, ya’ni u ikki fan: an’anaviy leksikografiya va til
o‘qitish metodikasi tutashgan joyda tug‘ilganini ham aks ettiradi.
Shunday qilib o‘quv lug‘atlari bir qator o‘ziga xos belgilarga ega: 1)
metodik yo‘naltirilganligi va qat’iy ravishda ta’limining muayyan bosqichiga
mo‘ljallanganligi, 2) til materialini o‘quv-metodik maqsadga muvofiqlik mezoniga
javob berishi lozim bo‘lgan tarzda o‘ziga xos tanlab olish, 3) nutqiy amalning
barcha siklini qamrab olishi, nutqiy faoliyatning barcha turini o‘rgatish.
Binobarin o‘quv lug‘atlarini tuzish “katta” lug‘atlarni mexanik tarzda
qisqartirishdan iborat emas, u aytib o‘tilgan barcha leksikografik tushunchalarni
qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi.
Yuqorida aytilganidek, didaktik (ta’limiy) element har qanday lug‘atga,
ayniqsa, me’yoriy lug‘atga xos, biroq maxsus o‘quv lug‘atlarida u juda kuchayadi,
chunki unda ko‘rsatma berish, qat’iy belgilash jihati ma’lumot berish jihatidan
ustunlik qiladi. O‘quv lug‘atining barcha turida lug‘atning pedagogik nutqiga,
ya’ni didaktik yo‘naltirilgan leksikografik nutqqa katta e’tibor beriladi. Bunday
lug‘atning tili o‘qituvchining pedagogik nutqi yoki darslikning didaktik tili bilan
bir xil tabiatga ega bo‘ladi.
Har bir o‘quv lug‘atining asosiy muammolaridan biri so‘zlikni
shakllantirishdir. Bunday lug‘at o‘zbek tilining ko‘p qo‘llanadigan va muhim
leksikasini aks ettirishi kerak: unga tilning leksik yadrosini tashkil qiluvchi so‘zlar
bilan birga turli nutq vaziyatini qamrab oladigan, turli mavzuda va har qanday
holatda muloqot qilish uchun yetarli bo‘lgan so‘zlar, zarur leksik minimum ham
kiradi.
O‘quv lug‘atining o‘ziga xosligi leksik birliklarni izohlashda ham namoyon
bo‘ladi. U sodda, tushunarli, qisqa va aniq bo‘lishi kerak. So‘z ma’nosini o‘quv
maqsadida izohlashning bir necha juda samarali usuli mavjud: umumiy
610
tushunchani xususiy, soddaroq tushuncha orqali izohlash ( hasharot ‒ ari, chumoli,
qo‘ng‘iz), mazmunan yaqin tushunchalarni o‘ziga xos farqli belgisi orqali
chegaralash (qalin ko‘ndalang ‒ o‘lchami katta, yo‘g‘on ‒ ko‘ndalang kesimi
katta), ma’noni surat, chizma yordamida izohlash, so‘zlar birikuvchanligi orqali
izohlash (yashirin izohlash) va h. k.
O‘quv lug‘atida so‘zning paradigmatikasi (sinonim, atonim, leksik-semantik
va mavzuviy guruhlari) muntazam va aniq ko‘rsatilishi lozim. Shuning uchun
o‘quv leksikografiyasida mavzuviy (ideografik) lug‘atlar tuzish dolzarb masaladir.
O‘quv lug‘atining so‘z maqolasi tuzilishi ham o‘ziga xos xususiyatga ega. Unda
so‘z haqidagi lingvistik ‒ grammatik, semantik, orfoepik va h.k. axborot yanada
qat’iyroq bir xillikka olib kelinishi lozim. O‘quv lug‘atining lug‘at maqolasida
so‘z, uning shakllari, nutqda qo‘llanishi haqida, ya’ni o‘quvchiga o‘zbek tilidan
faol foydalanishga yordam beradigan barcha narsa haqida to‘liq ma’lumot berilishi
lozim.
Shunday qilib o‘quv lug‘ati metodik talablarga javob beradigan, odatda
kichik formatdagi bitta jild ko‘rinishida tayyorlanadigan va ma’lumotni tez va oson
olishni ta’minlaydigan u yoki bu tamoyil asosida tartib berilgan so‘zlarning ular
haqida lisoniy ma’lumot berilgan ro‘yxatidir.
| 