Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ranglar va ohanglar. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. –Toshkent.: “ Davlat
ilmiy nashriyoti”, 2012.
SEN MILLAT G‘URURISAN, ONA TILIM!
Ashurova Dilnavoz
Buxoro davlat universitetining Pedagogika instituti
O‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi talabasi
Ona farzandini dunyoga keltiradi, boqib, o‘stirib, voyaga yetkazadi. Shu bilan
birga, uning yana bir ulug‘ xislati bor: bir oilaga tug‘ilib o‘sgan bolalar ona tufayli
aka-uka, opa-singil bo‘lib, qondosh-jondosh bo‘lib birlashadi. Bashariyat
dunyosida alohida va o‘ziga xos bir oilani tashkil etadigan o‘zbek elining-chi?
Uning ham bir umumiy onasi bordir? Bor albatta, ona tilimiz – u! Shu til tufayli siz
bilan biz qadrdonmiz, dildoshmiz, darddosh bo‘lib turibmiz. Ehtimol, bugun siz
bilan men bir-birimizga sir bermay, xo‘mrayisharmiz, ammo aniq bilamanki, agar
erta-birisi kun Sibirda yo Italiyada, ko‘rishib qolsak bormi, har ikkimiz uchun ham
quyosh charaqlab chiqqandek bo‘ladi, jon-u jahonimiz yorishib ketadi,bir-
birimizdan hech narsani ayamaslikka tayyor bo‘lamiz. Bari mehr-oqibat mana shu
jonajon til tufayli. Negaki, ikkovimizning ham tilimiz, ham elimiz bir-da.
Davlat tili haqidagi qonun ta’sirida yangi yoki til g‘aznasida ko‘pdan beri bor,
ammo qo‘llanmay turgan yuz-yuzlab tarhi toza so‘z va so‘z birikmalari maydonga
chiqdi, tilimiz yanada obod, boy, tarovatli bo‘lib qoldi. Ammo bu boradagi
yutug‘imiz ba’zi qardoshlar kabi so‘zlarni tubdan o‘zgartirishga ruju
qo‘ymaganimiz bo‘ldi, biz har bir tushunchani g‘irt “turkiy o‘zakli” qilishga
berilib ketmadik va shuning natijasida o‘zbek tilining qadim ohangdorligini,
140
kuch-
qudratini,
jilosini
saqlab
qoldik.
Biroq
mana
shu
qabilidagi
yashasinchilikdan o‘zimizni sal forig‘ qilib, millatimiz onasi bo‘lmish tilning
ahvol-ruhiyasiga razm soladigan bo‘lsak, unda birtalay muammolar ham to‘planib
qolganini ko‘rishimiz mumkin. Lekin, shu o‘rinda savol tug‘ilishi tabiiy: nahotki
o‘zbek tili biror bir joyga nom qo‘yish uchun ham yaroqli bo‘lmasa?! Afsus,
barchamizga ma’lumki ko‘chalarda, do‘konlar, supermarketlar, turli xil ustaxona
shahobchalari, go‘zallik salonlari, turli xil osmono‘par binolar, bog‘chalarga
qo‘yilgan nomlar o‘zbek tilida emas, balki boshqa xorij tillarida yozilganligining
guvohi bo‘lishimiz mumkin. Bu haqiqatni isbotlash uchun siz ulkan bir ilmiy ish
qilishingiz shart emas, aynan ko‘chaga otlanib turib, qo‘lingizga qalam va ruchka
olgan holatda chiqsangiz kifoya. Naqadar achinarli holat bo‘lishiga qaramay ,biz
bunga ko‘nikib yashab kelmoqdamiz! Axir biz O‘zbekistonda yashayapmiz-ku,
nima uchun unda joy nomlarini o‘zbek tilida nomlay olmaymiz, buning uchun kim
aybdor: davlat organlarimi yoki o‘zbek millatimi? Ijtimoiy tarmoqlarda
O‘zbekistonda osmono‘par binolar qurilishiga qaramay ularning nomlari hali-
hamon ingliz tilida qo‘yilayotganligiga qanday qarashimiz mumkin. Misol uchun,
Toshkent shahrining markazida qurilgan “Nest One” deb nomlangan binoning
nomi o‘zbek tilida emas, aynan ingliz tilida! Vaholanki, bu bino O‘zbekistonda,
aynan o‘zbeklar tomonidan qurilgan-ku! Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarning birida
yozilgan maqolada shunday so‘zlarni ham uchratishimiz mumkin: “Xullas,
bunyodkori o‘zbekmi, uning dastxati qurgan binosida yaqqol ko‘rinishi kerak va
bu o‘sha quruvchining o‘zligini yo‘qotmaganidan darak beradi”. Dastxat, avvalo,
nomlarda namoyon bo‘ladi. Ochig‘ini aytganda, rasmiy matbuotda o‘zbek tiliga
bo‘lgan e’tiborsizlik anchagina yuqori. Yana ham aniqrog‘i, bu borada davlat
muassasalari yetakchilik qilib kelmoqda. Aslida ular tilshunoslarni jalb qilib bo‘lsa
ham, o‘zbek tilining borligini xalqqa namoyon etish, yangi so‘z va iboralarni
o‘zbekcha talqinini joriy qilishda bosh-qosh bolishlari kerak. O‘zbek tili AQSH,
Buyuk Britaniya,Germaniya, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Turkiya va shu kabi bir
141
qator davlatlarning 60ga yaqin universitetlari va 100dan ziyod maktablarida
o‘rganilayotgan bir paytda biz qurgan binolarimizning nomini ingliz yoki rus tilida
nomlab o‘tirganimizni qanday tushinish kerak?! Aynan shu yerda BMT
vakillarining til borasida keltirilgan faktinini eslab o‘tsak : “Qachonlardir odamlar
so‘zlashadigan tilning sonin 7 mingdan 8 minggacha yetgan bo‘lsa, bugungi kunda
sayyoramizda 6 mingta til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib bormoqda. Bu
asosan svilizatsiya tufayli madaniyatdan ayrilayotgan kam sonli millatlarning
tillaridir. Bu tillarda so‘zlovchi aholining ayrimlari yozuvga ega bo‘lsa, ayrimlari
bexabardir. Masalan, Afrika tillarida so‘zlovchi kishilarning 80 foizi hamon o‘z
yozuvlariga ega emas. Lingvist olimlarining fikricha, yana 25 yildan so‘ng hozir
muomalada bo‘lgan tillarning 10 tasidan bittasi saqlanib qolar ekan”. O‘zbek tili
ham shunday tillar sirasiga kirishiga yana ozgina harakat qilinsa bo‘ldi.
Nega shunaqa bo‘lyapti, bu hol qachongacha davom etadi va umuman o‘zbek
tili chindan ham davlat tiliga aylanadimi yo yo‘qmi? Nega shunday ahvol yuzaga
kelganing bir sababini men aytay. O‘sha, 1989-yilda qonun chiqqanida har qanday
o‘zgarishdan pul yasaydigan shovvozlar g‘imirlab qoldi. Qonunni orqa qilib,
davlatning millionlarini “zakonniy” o‘marishga shaylangan kimsalar go‘yo boshqa
millat kishilariga o‘zbek tilini o‘rgatishni bosh masala qilib ko‘rsatib, shu bilan
hamma muammo hal bo‘ladigandek, kurslar ochib tashlashdi, dasturni amalga
oshirishga mo‘ljallangan pullar o‘sha yoqqa qarab suvday oqdi, har bir korxona-yu
tashkilotdagi yuzlab til bilmaslar esa go‘yo “til o‘rgandi”. Ya’ni, ataylab kimdir
daryoning nishabini boshqa yoqqa burib yuborgandek bo‘ldi. O‘zbek tili haqidagi
qununni bajarishga sarflanadigan pulning katta qismi o‘zbeklarga emas, shu yurtda
o‘n yillab, o‘ttiz yillab yashagan... ammo kibri tufayli til o‘rganmaganlarga
sarflanadigan bo‘ldi (hozir ularning ko‘pi Amerika-yu Kanadaga, Isroil-u
Rossiyaga ko‘chib ketishgan, ammo hamon o‘zbek tilini o‘rganib yotishmagan
bo‘lsa kerak). O‘zbekning o‘zi-chi? Ona tili haqidagi qonun ijrosiga ketadigan
mablag‘dan u qanchalik bahra oldi? U bugun o‘z tilini qanchalik biladi? O‘zbek eli
142
til o‘rganishga muhtoj emasmi? Uyda-yu to‘yda, badiiy adabiyotda, bozorda-yu
mozordagina qo‘llanib, qisilib-qimtinib qolgan, ammo til bayrami kunlari kelganda
hamisha “qadim va boy” deb maqtovi kelishtiriladigan bu til mamlakatning
ichkarisida-yu tashqarisida, ilm-u ta’limda, ishlab chiqarish, texnologiya va
hokazolarda ishlatish uchun yaramaydimi? Yaramaydigan bo‘lsa, sababini ayting,
nega? Chorasini topaylik. O‘zbekistonning bitta viloyaticha kelmaydigan davlatlar
bor dunyoda, ana o‘shalar ham davlat ishida ona tilini qo‘llaydi, shu tilini
ulug‘laydi, axir.
Maqola so‘ngida yana bir mushohadani o‘rtaga tashlamoqchiman: keyingi
paytlarda ingliz tiliga juda e’tibor kuchayib ketdi, ingliz tilini bjladigan
mutaxassislar qadrlana boshlandi. To‘g‘ri, chet tilini bilish davr talabi, dunyoga
chiqishimizga vosita. Birinchi navbatda, o‘zbek tilini chuqur o‘rganaylik va
o‘rgataylik, ona tilimizda ravon gapirishni bexato yozishni o‘rganaylik.
|
