"SADDI ISKANDARIY" DOSTONI - NAVOIY IJODINING KO‘ZGUSI
Hasanova Guljamol
BuxDUPI talabasi
Annotatsiya: Ta'bir joiz boʻlsa,olamda turkiy va forsiy tilda soʻzlovchi
biron bir inson yoʻqki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyda sadoqat
va e'tibor bilan qaramasa.
Tayanch tushunchalar: Aflotun, yel, Mallu, Feruz, o‘t, kunjut, to‘p, tuxum,
Iskandar va Doro.
Barchamizga maʼlumki,ulug‘ bobomiz Alisher Navoiyning ijodini haligacha
xalqimiz sevib mutolaa qiladi.U zot yaratgan asarlar bizning ma'naviy
mulkimizdan o‘ziga yarasha o‘rin egallagan.Har yili yurtimizda buyuk shoirimiz
tavalludi katta xursandchilik bilan nishonlanadi.
146
Alisher Navoiyning xalqimizga qilgan eng katta sovgʻasi "Xamsa"
asaridir.Navoiy "Xamsa"si tarkibidagi dostonlar:"Hayrat ul-abror"(yaxshilar
hayrati),"Farhod
va
Shirin","Layli
va
Majnun","Sab'ayi
sayyor"(Yetti
kezuvchi),"Saddi Iskandariy".Shuni alohida taʼkidlash lozimki,Xamsa tarkibidagi
barcha dostonlar Navoiy hayotining ma'lum bir jihatini aks ettirgan. Hozir shu
dostonlardan biri boʻlgan "Saddi Iskandariy" dostoni haqida maʼlumot beraman.
Navoiy dostonlarining bari insondagi ma'lum bir jihatlarni aks ettirgan.Saddi
Iskandariy dostoni insonlar ma'naviyatiga xos b'lgan qahramonlik xususiyatini
o‘zida namoyon qilgan.Bu dostonning "Xamsa" tarkibidagi boshqa dostonlardan
farqli jihati shundaki, hajm jihatidan eng kattasi hisoblanadi.U 89 bobdan tashkil
topgan. Shundan 1-14-boblar kirishni,15-87-boblar asosiy qismni, 88-89-boblar
xotima qismini tashkil etadi. Asosiy qism o‘zaro yaxlitlikni tashkil etadigan 18
ta mavzuni yoritadi.Asarning asosiy qismi 4 bo‘lakka bo‘linadi: Iskandarning
sarguzashti,mavzuga oid mulohazalar,ayni mavzudagi hikoyat,xulosa: Iskandar va
Arastu
hikmatlari.
Dostonda
himmat,
adolat,
qish,
bahor,
to‘gʻrilik,
mehmondorchilik, yoshlik, safar qilish, o‘lim va aza singari mavzular yoritilgan.
Dostonda Iskandarning sarguzashtlari ayrim epizodlar tariqasida keltiriladi. Undan
keyin falsafiy-didaktik mazmundagi mulohazalar o‘rin oladi.Yaxlitlikning
uchinchi qismini ayni mana shu sarguzasht va mulohazalar mazmuniga ishora
qiluvchi hikoyalar tashkil etadi. Nihoyat,uni Iskandarning Arastu bilan savol-
javoblari tariqasidagi hikoyalar yakunlaydi.
Dostonda Iskandarning harbiy yurishlari qisman aks etgan bo‘lsa-da,u
jangnoma
emas.
Shunga
qaramasdan,asar
tilida
harbiy
so‘z
va
atamalar,tushunchalar nisbatan kengroq o‘z aksini topgan.
Doston Faylaqusning Iskandarni topib olishi bilan boshlanadi.Unga munosib
tarbiya beradi. Unga Naqumohis (Arastuning otasi) ustozlik qiladi.
Iskandarning yoshlikdan bilim egallashga ishtiyoqi alohida taʼkidlanadi:
Qaysi ishni ta'lim qilgʻon zamon,
147
Eshitmak hamon erdi-bilmak hamon...
Bori ishda bir yerga yetdi ishi
Ki,mumkin emas, andoq o‘lmoq kishi...
Bilik kasbini qildi to joni bor,
Hunar bildi onchaki imkoni bor.
U barcha fanlarni puxta egallagach,harbiy sanʼatni ham o‘rganadi.Aql va
tafakkurni o‘stiradigan mashgʻulotlar bilan jiddiy shugʻullanadi.Faylaqus vafot
etadi.Iskandar taxtdan voz kechishni istasa ham otasigaga bergan vaʼdasi uchun
taxtga oʼtiradi.Xalq ham uni taxtga o‘tirishga undaydi.U o‘zini bunga noloyiq
hisoblaydi va koʻnglidagi gaplarni aytadi:
Bu ishga kerakdur tovono kishi,
Emas men kibi notavon ishi.
Erur tortmoq sher chekkonni mo‘r,
Yukin pilning aylamak pashsha zoʻr.
Ne bor shahlik aylarga niyat manga ,
Ne aylay desam qobiliyat manga.
Xalq bu gapga koʻnmay uning o‘zini podshoh qilib koʻtaradi.U vaqti Rum
ahli Faylaqusning qoʻli ostida edi.Ammo jahonning katta qismi Doroga qarar
edi.Faylaqus ham unga har yili ming tilla tuxumdan iborat boj toʻlardi.Iskandar
davlatini kengaytirganidan soʻng,tilla tuxum turadigan tovugʻi uchib ketganligini
aytib boj toʻlashdan bosh tortadi.Doro unga elchilar orqali chavgon bilan
koptok,bir idishni toʻldirib kunjut yuboradi.Bu sen yosh bolasan, ular esa mana shu
narsalar bilan ovunib yurishi kerak.Mening lashkarim kunjut donalari kabi behisob
degani edi.
Iskandar esa shunday deydi: "Olimlar yer yuzining koptok kabi
yumaloqligini aniqlashgan,demak, Doro menga yer yuzini sovgʻa qilibdi.Chavgon
148
esa uni boshqarish ramzidir.Kunjutlarni u menga qushlarimning ozuqasi sifatida
yuboribdi".
Doro bu javobdan gʻazablanib,Rumga bostirib boradi.Ammo u xiyonatkor
xos navkarlari tomonidan oʻldiriladi.Iskandar u yerlarda ham oʻzining adolatli
boshqaruvini oʻrnatadi.Faqat Kashmir shohi,Hind royi,Chin xoqoni unga
boʻysunmay qoladi.Kashmirga yurishida unga 500 olim yoʻldosh boʻladi.Kashmir
shohi Malluning sehr-jodularini olimlar sharofati bilan yoʻq qilib tashlashdi.Keyin
Hindiston safari boshlanadi.Hind royi u borgach,salom boʻladi.Hind royi
Iskandarga askarlarini saroyga joylashtirishi mumkinligini aytadi.Ammo Iskandar
xalqqa zahmat yetmasligi uchun uning taklifini rad etadi.Chin safariga chiqqanda
ularning xoqoni elchi qiyofasida Iskandar huzuriga keladi.O‘rtada sulh va omonlik
paydo boʻladi.Xoqon Iskandarga bir oyna tuhfa qiladi.Bu oyna chin va yoggʻonni
ajrata olar edi.Iskandarning buyrugʻi bilan olimlar ikkita tilsim:usturlob va koʻzgu
yasaydilar.
Adib dostonida koʻplab olimlar,podshohlar,har xil kasb,hunar va mavqedagi
shaxslarning obrazlarini yaratgan.Iskandarning oʻzi ham shu siraga kiradi.U
asarda tadbirkor va adalatli podshoh,mohir sarkarda,yetuk olim va ulkan qalb egasi
sifatida namoyon boʻladi.
Umuman, “Xamsa”dagi shu dostonning tugatilishi bilan turkiy tilda ilk
"Xamsa"dunyo yuzini koʻradi.Navoiy shunda " Menga davlat ilgi rahnamun"
boʻldi,deb ta'kidlaydi.Navoiydan keyin hech kim bunday yuksaklikka koʻtarila
olmaydi.Ayni paytda,u juda qisqa vaqtda - ikki yarim yilda yaratilgani bilan esda
qoladi.Husayn Boyqaro ham faqat "Xamsa" yozishga ketgan vaqt hisoblansa,olti
oydan oshmas edi,deb lutf qilgan. Hozirda Navoiy "Xamsa"si maʼnaviy
boyligimizning toji hisoblanadi.
| 