Использованная литература:
1.
А. Грузберг, Л. Грузберг. «Пословицы и поговорки». Издательство: Литур.
2008 год.
2.
В. Даль.
«Пословицы и поговорки». Издательство: Искатель. 2020 г.
3. О. Д. Ушакова. «Пословицы и поговорки и крылатые слова». Литера:
Словарик школьника. 2019 год.
O‘ZBEK NASRIDA KULGI SAN’ATINING IFODALARI
Xaitov Xamza Axmadovich
BuxDUPI “Boshlang‘ich ta’lim nazariyasi va metodikasi”
kafedrasi o‘qituvchisi, f.f.f.d.
Azimova Gulmira Zokir qizi
BuxDUPI BTU 1-bosqich talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada XX asr nasrida askiya, lof, latifa kabi
janrlarga o‘xshash kulgi elementlarining ta’siri ilmiy-nazariy tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar: milliy ruh, adabiy ta’sir, xalq og‘zaki ijodi, askiya, lof, latifa,
yumor, estetik hodisa, kinoya, satira, fel-atvor.
Har bir millatning qiyofasini belgilashda uning adabiyoti ham hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki milliy adabiyot milliy ruhni aks ettiradi. Milliy
ruhni to‘la qonli aks ettirish va uni saqlab qolishda boshqa biror bir vosita adabiyot
o‘rnini bosa olmaydi. Inson go‘dakligidan boshlab xalq og‘zaki ijodining latif janri
197
– ertaklarni tinglab uyg‘onadi. Yana bir hayot mantig‘iga mos bir haqiqat mavjud;
istagan bir inson chaqaloqni qo‘liga olar ekan, uning kuldirish uchun turli
harakatlar qiladi. Demak, individlik davridayoq insonda latifa, askiya, kulgi,
yumor, hajvga bevosita ehtiyoj seziladi. “Kulgi kishilar bilan birga tug‘ilib, ular
bilan birga kamolotga erisha borgusidir. Albatta, kulgilik boshlanishida tor, siqiq
doirada bo‘lganligiga shubha yo‘q. Masalan, madaniyatda ibtidoiy bo‘lgan
xalqlarning kulgisini oddiy hazildan, vaziyat muzikasidan yuqori ko‘rib bo‘lmaydi.
Insonlar bir oz o‘sib orada sinflar tug‘ilgandan so‘ng kulgilik bir muncha o‘sgan,
ya’ni bir sinf ikkinchi bir sinfdan, boy kambag‘aldan, murid eshondan kula
boshlagan
70
.
Xalq maydon kulgi san’ati insoniyatning tarixiy taraqqiyoti turli davrlarda,
turli makon va zamonda yuzaga kelgan katta siljishlar, g‘oyaviy-ma’rifiy
sakrashlar, kuchli ruhiy ta’sirlar orqali takomillashish jarayonini boshidan
kechirgan. Dunyo adabiyoting yozma namunalari taraqqiyotida ham xalq maydon
kulgi san’atining sintezlarini ko‘ramiz. Fikrimizning dalili sifatida qachon
yozilgani ma’lum bo‘lmasa-da, qadim zamonlarda yuzaga kelgan arab xalq
ertaklari “Ming bir kecha” ning 4-kitobidagi “Oshiq muallim”, “Savodsiz
muallim”, “Befarosat muallim” hikoyatlarini keltirishimiz mumkin
71
.
Turmush faktlari asosida ta’sir kuchi yuqorilagan xalq maydon kulgi
san’ati sakkiz kitobdan iborat ushbu yirik badiiy asarning estetik qimmati va
yaratilishi uchun o‘ziga xos o‘ringa ega. Bunday misollarni juda ko‘p keltirish
mumkin. Xalq maydon kulgisi inson tasavvur va tafakkur olamining sarchashmasi,
ijtimoiy hayot, yashash zavqi va mohiyati bilan bevosita bog‘liq holda XX asr
prozasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Shu o‘rinda ulug‘ fikrlar va buyuk g‘oyalar
muallifi Abdulla Qodiriyning quyidagi fikrlarini eslaymiz. “Kulgi jurnalida
ishtirok qilish biroz nazokat talab qiladi. Chunki, sizni nafratlantirgan,
istehzolantirgan masala yoki shaxsni o‘z hayotidan, o‘z xususiyatidan olib kulgi
70
Qodiriy A Kichik asarlar.T., G’afur G’ulom.1969.-B.182.
71
Ming bir kecha.T., O‘zbekiston. 2015. – B.379-382.
198
holiga qo‘yishingiz kerak. Yani siz bu kulgilikni yasagan bo‘lib ko‘rinmang, balki,
o‘zi yasalgan bo‘lsin. Toki o‘quvchingizgina emas, hatto kulgida qolgan
raqibingizning o‘zi ham siz bilan birgalashib kulishlikka majbur bo‘lsin.
Adabiyotda bir necha xil kulgi yo‘llari bo‘lsa ham (piching, kesatish, kinoya,
tag‘ofil v.b), lekin eng mo‘tabari xarakter kulgisidirki, ammo bunda quyidagi
shartlar topilishi kerak.
1. Qahramonning xarakteri, ya’ni sizni olgan masalangiz va yoki
kishingizning o‘zidagina topilgan tabiat. Masalan, so‘z ish, fel-atvor.
2. Shu xarakteristika ichidan siz bermakchi bo‘lgan ma’no va ibratning o‘z-
o‘zidan tomib turishi.
3. Shu ikki turlik narsa ichidan istehzo va xoxoho moddasining tabiiy
sur’atda kelib chiqishi
72
.
Kulgi qanchalik serjilo bo‘lsa, uni o‘zbek prozasidagi inikosi ham
shunchalik xilma-xildir. Jahon adabiyoti va o‘zbek adabiyotidagi ulkan
san’atkorlar ijodida yaqqol ko‘zga tashlanib turuvchi xalq maydon kulgi san’ati –
olamni estetik o‘zlashtirish va tasvirlash ta’siridagi o‘ziga xos usulga
aylanganligini ko‘ramiz. “Yumor-satira. Bu kulgining ikki qutbi. Ular orasida
kulgining olamjahon tovlanishlari va ma’nolari bor. Ezopning quvnoq va achchiq
masxaralovchi kulgisi, Fransua Rablening gulduros qahqahasi, Jonatan Sviftning
emiruvchi zaxarxandasi, erazm Rotterdamskiyning nozik kinoyasi, Volterning
dono estehzosi, Beranjening goh hazil goh satirik gulgusi, Bomarshening o‘ynoqi
yumori, Domenning karikaturasi, Goyanning shavqatsiz, dunyo dahshatlariga to‘la
groteski, Geynening nashtarli romantik kinoyasi, Anatol Fransning skentik
kesatig‘i, Mark Tvenning sho‘x yumori, Bernard Shouning kinoyali yumori,
Yaroslav Gashekning mug‘ombirona kulgisi, Gogolning ko‘z yoshlar ichra kulgisi,
Shchedrenning g‘azabnok tilkalovchi, fosh qiluvchi zaharxandasi, Chexovning
dilkash, ma’yus lirik yumori, V.Mayakovskiyning g‘olibona qahqahasi,
72
Qodiriy A Kichik asarlar.T., G’afur G’ulom.1969.-B.187.
199
M.Gorkiyning optimistik satirasi, A.Tvardoskiyning xalqona, sho‘x-shodon
yumori”
73
fikrimizni asoslaydi.
XX asr o‘zbek adabiyotining nodir namunalari “O‘tkan kunlar”
“Mehrobdan chayon”, “Sarob”, “Ikki eshik orasi”, “Tobutdan tovush”, “Shum
bola”, “Sinchalik”, “Yodgor”, “Yolg‘onchi farishtalar”, “Afandining 41
pashshasi”, “Qahqaha” kabi asarlarida xalq maydon kulgi san’atining bevosita aks-
sadolariga guvoh bo‘lamiz. Dunyo adabiyotshunoslarining ba’zilari “Kulgining
so‘qmoqlari tragediyaga olib boradi
74
, degan farazni ilgari surishadi.
Taniqli adabiyotshunos B.Nazarov A.Qahhorning atrim komediyalarida
tragizm birliklari etakchilik qilishini ta’kidlaydi. “Tobutdan tovushning”
hujayralari, ayrim qahramonlardagi badiiy mantiq, hamda shu birinchi nomlanish
dramaturgning tub ijodiy niyyatida asar komediyadan ko‘ra ko‘proq tragikomediya
janrida yaratilishi mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin, degan taxminni aytishga asos
beradi.
75
Demak kulgi va fojiaviylik, garchi bir biriga zid, qarama qarshi
tushunchalar bo‘lsa ham, shu tarzada adabiyot va san’atda ifodalanishi va hayotda
birgalikda mavjudligi ham qonuniydir.
Dunyo va o‘zbek adabiyotshunosligining turli ilmiy nazariy qarashlariga
qo‘shimcha holda shuni aytish kerakki, XX asr o‘zbek prozasi bilan xalq maydon
kulgi san’atining uyg‘unlashuvi badiiy asarlarning estetik qimmatini oshirish bilan
bir qatorda millatimiz kitobxonining jo‘shqin ruhiyatiga xoslik va moslikni
ta’minlagan.
Kulgi, hajv, yumor badiiy estetik hodisadir. Ular adabiyot va san’at
taraqqiyotida obektiv mavjud bo‘lib, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib,
badiiy ijodning oliy ko‘rinishi roman va qissalarda ham voqelikka eng faol
munosabat tarzida namoyon bo‘ladi.
73
Борев Ю Комическое – Москва. 1970. Искуство. Стр.79.
74
Вишневский В. Статьи, дневники, письма. Москва. Искуство. 1961. Стр.280.
75
Nazarov B “Abdulla Qahhor badiiy haqiqati. O‘zbek tili adabiyoti jurnali. T., 2007.№.4.B.7
200
Xalq maydon kulgisi kinoya, satira va yumordagi kabi reallikni baholash
bilangina cheklanmaydi, u reallikni baholash prinsiplarining o‘zini ham taftishdan
o‘tkazadi va subektiv ibtidoning yetakchiligi bilan ajralib turadi.
|
