Tadqiqot natijalarining aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro va 2 ta
respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami
16 ta ilmiy ish chop etilgan, jumladan, OAK tomonidan doktorlik dissertatsiyalari
asosiy ilmiy natijalarini chop etish uchun tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 4 ta
shundan 2 tasi xorijiy jurnallarida nashr qilingan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uch bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning
matni 131 sahifani tashkil etadi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI
Kirish qismida Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi asoslangan, Dissertatsiya
mavzusi bo’yicha muammoning o’rganilganlik darajasi bayon etilgan, tadqiqotning
maqsadi, vazifalari, obyekti, predmeti aniqlangan, shuningdek, tadqiqot ishi fan va
texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga mosligi ko’rsatilgan
hamda tadqiqotning ilmiy yangiligi, natijalarning ishonchliligi, nazariy va amaliy
ahamiyati, natijalarining amaliyotga joriy etilishi, e’lon qilinganligi, ishning tuzilishi
bo’yicha ma’lumotlar berilgan.
Dissertatsiyaning
“Telekommunikatsiya
texnologiyalari
vositasida
talabalarga infarmatika fanini o’qitishning ilmiy-nazariy asoslari” deb
nomlangan birinchi bobida tarmoq texnologiyalaridan foydalanib bo’lajak
texnologiya fani o’qituvchilarini kasbiy tayyorgarligini rivojlantirishning texnologik
asoslari, ilmiy-metodologik asoslari, shu bilan birga tarmoq texnologiyalaridan
informatika o’qitishda foydalanish keltirib o’tilgan.
Kompetentlik, kompetensiya haqida qator ilmiy-tadqiqot ishlar olib borilgan
hamda olimlar tomonidan turli yondashuvlari keltirib o’tilgan.
S.D.Smirnov
pedagogik kompetensiya pedagogik faoliyat subyekti sifatidagi o‘qituvchining
kommunikativ, konstruktiv, tashkilotchilik va gnostik ko‘nikmalari yig‘indisi, uning
bu ko‘nikmalardan pedagogik faoliyatda amaliy foydalanish qobiliyatidir.
V.A.Slastenin o‘qituvchining kasbiy kompetensiyasi tushunchasi uning
pedagogik faoliyatni amalga oshirishga nazariy va amaliy tayyorgarligining birligini
ifodalaydi
va
uning
kasbiy
mahoratini
tavsiflaydi.
Pedagogik kompetensiya bo‘lajak o‘qituvchilarni o‘z mutaxassisligi bo‘yicha
egallagan bilimi, ko‘nikmasi, malakasi, shaxsiy sifat va fazilatlari majmui.
Pedagogik kompetentlik bu bo‘lajak o‘qituvchini shakllangan kompetensiyalarini
pedagogik faoliyatda qo‘llay olishidir.
Ko’pgina tadqiqotchilar tomonidan kompyuter texnologiyalarining samarali
tomonlari ta’kidlangan: kompyuter bilan ishlashning yangiligi o’quvchilarda u bilan
ishlashga bo’lgan qiziqishni uyg’otadi va o’qishga bo’lgan motivasiyani oshiradi;
animasiya, musiqa, ovozli nutq axborotni taqdim etish imkoniyatlarini kengaytiradi;
kompyuter o’quvchi modeli asosida uning o’rganish tarixi va xotira, idrok,
tafakkurning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda individual ta’limni
qurish imkonini beradi; kompyuter yordamida shaxsiy muloqot uslubini amalga
oshirish mumkin, bu esa qulayroq muhitni yaratadi - bu, ayniqsa, past
11
o’zlashtiruvchilar uchun muhimdir; kompyuter o’quv jarayonini faollashtiradi;
kompyuter hodisa va jarayonlarni vizuallashtirish imkoniyatini beradi.
Telekommunikatsiya texnologiyalari deganda “texnik vositalar (telefon,
telegraf, radio, televideniya va boshqalar) yordamida ma’lumotlarni masofaga
uzatish tushuniladi. Pedagogik amaliyotda telekommunikatsiyalar haqida gap
ketganda, ular ko’pincha an’anaviy telefon liniyalari yoki sun’iy yo’ldosh aloqalari
orqali kompyuter vositalari (modem yordamida) orqali ma’lumotlarni uzatish, qabul
qilish,
qayta
ishlash
va
saqlashni
anglatadi-bu
kompyuter
telekommunikatsiyalaridir.
Kompyuter kommunikasiyasini joriy etish boshqa vositalaridan foydalanish
bilan birlashtirilganda va keng ko’lamli metodologik va tashkiliy-pedagogik
innovasiyalarni qo’llab-quvvatlasa (hamkorlikdagi guruhlarda ishlash, loyiha ishi,
baholashning muqobil metodlari) natijalar samarali bo’ladi.
Telefon kommunikasiyasi bilan ta’lim tarmog’idan foydalanish varianti boshqa
turdagi ulanishlarga nisbatan muhim afzalliklarga ega. Ammo shu bilan birga, ushbu
turdagi ulanishdan foydalanish faqat pochta yozishmalari va exo-konferensiyalarni
(ya’ni, oflayn rejimda tarmoq konferensiyalarini) amalga oshiriladi, bu esa tarmoqni
o’rganish jarayonini juda qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, tarmoq dasturiy
ta’minotini o’rnatishda juda jiddiy qiyinchiliklar mavjud. Shularni hisobga olib,
kompyuter kommutatsiya metodlarini keltirib o’tamiz: port orqali ulanishlar
(modem, infraqizil nur); tarmoq kartasi orqali ulanish (bir rangli, iyerarxik); telefon
kanali orqali (vositasiz). Global tarmoq xizmatlariga quyidagilar kiradi: elektron
pochta, global tarmoq (www), konferensiyalar (UseNet), fayllarni uzatish (FTP),
ma’lumotlar bazasi, boshqalar (TelNet, WAIS).
“Ta’limda axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari” tushunchasi bilan
bir qatorda “telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda kadrlar
tayyorlashga kasbiy tayyorlik” tushunchasi asosiy hisoblanadi.
O’qituvchining axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishga
tayyorligining bir qismi bo’lgan bevosita motiv - bu bolalarni mahalliy va global
kompyuter tarmoqlaridan (masalan, internetdan) pedagogik jarayonni qo’llab-
quvvatlashning muhim didaktik vositasi sifatida o’qitishga qiziqish deyish mumkin.
Bu qiziqish texnologiya o’qituvchisi shaxsi yo’nalishining asosiy mazmunidir.
Bo’lajak o’qituvchining kompyuter telekommunikatsiyalari va axborot
texnologiyalari sohasidagi metodik tayyorgarligi, uning kasbiy tayyorgarligining
komponenti sifatida; ta’lim jarayonini ta’minlashning didaktik vositasi sifatida
kompyuter telekommunikatsiyalaridan foydalangan holda o’qitish metodikasi
sohasidagi bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirishni nazarda tutadi.
Bo’lajak o’qituvchini quyidagi ko’nikmalarga ega bo’lishiga alohida e’tibor
qaratamiz: maktab o’quvchilarini o’qitishda kompyuter telekommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish jarayoni va natijasini bashorat qilish bilan bog’liq
gnostik ko’nikmalar; axborot ko’nikmalari - o’quv ma’lumotlarini olish va
to’g’ridan-to’g’ri taqdim etish usullari bilan bog’liq; loyiha ko’nikmalari – o’qitish
va tarbiyaning aniq rejalarida pedagogik prognozlash natijalarini moddiylashtirishda
namoyon bo’ladigan ko’nikmalar; kommunikativ ko’nikmalar - o’qituvchining
muloqot qilish qobiliyati va malakasi, o’qituvchi va talabalar, boshqa o’qituvchilar
o’rtasida aloqalarni o’rnatish, shuningdek, pedagogik muammolarni hal qilish nuqtai
12
nazaridan ushbu muloqotning samaradorligi. Bolalarda muloqot qobiliyatlarini
shakllantirish uchun o’qituvchining o’zi muloqot qobiliyatiga ega bo’lishi kerak;
rivojlantiruvchi ko’nikmalar-o’qituvchining bu ko’nikmalari juda muhim, chunki
o’qitishning vazifalaridan biri hamisha o’quvchilar tafakkurini rivojlantirishdan
iborat; yo’naltiruvchi ko’nikmalari-o’rta maktabda kasbiy yo’nalishni amalga
oshirish uchun muhim ahamiyatga ega.
Texnologiya fani o’qituvchisini o’quv jarayonida telekommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish bo’yicha tayyorlash natijasiga qo’yiladigan asosiy
talablar differensial professiogrammada aks ettiriladi, uning tuzilishi uning kasbiy
tayyorgarligi tarkibiga mos keladi va quyidagi umumiy shaklga ega bo’ladi:
yo’naltirilganlik (kasbiy faoliyat sohasiga qiziqish, jismoniy fazilatlar), ta’limiy
(maxsus, metodik)
Ushbu
professiogrammani
texnologiya
o‘qituvchisining
kompyuter
telekommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o‘rganishga tayyorligi
ko‘rsatkichlari
tizimi
sifatida
qarash
mumkin.
Ushbu professiogramma bo‘lajak texnologiya o‘qituvchisining kompyuter
telekommunikatsiya texnologiyalaridan o‘quv jarayonini qo‘llab-quvvatlash uchun
universal zamonaviy didaktik vosita sifatida foydalanishga tayyorligini
shakllantirishning o‘rganilayotgan jarayonining maqsadli, mazmuni va jarayoniy
xususiyatlarini aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Biz tomonidan tuzilgan professiogrammada uning shaxsiyati yo’nalishining
maxsus ko’rsatkichi sifatida maktab o’quvchilarini kompyuter telekommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda o’qitishga doimiy qiziqish mavjud. Bunday
qiziqishning mavjudligi va uning namoyon bo’lish darajasiga ko’ra, mos ravishda
bo’lajak o’qituvchi shaxsiyatining yo’nalishi xususiyatlariga baho beriladi. Tarmoq
texnologiyalaridan foydalanishga qiziqishning namoyon bo’lish darajasi bu holda
kasbiy yo’naltirilganlik holatining mezoni hisoblanadi.
Talabalarning kasbiy tayyorgarligini yanada rivojlantirish, uning asosi
kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda o’qishga bo’lgan qiziqish bo’lishi
kerak bo’lgan asosiy vazifasi bilim va ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat
bo’lgan fanlarni o’rganish jarayonida amalga oshirilishi mumkin. “Texnik va
audiovizual o’qitish vositalari” kursi, bizningcha, pedagogika fakulteti talabalarida
axborotdan, xususan, kompyuter telekommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanishga tayyorlik ko’p darajada shakllantiriladi.
Pedagogika oliy taʼlim muassasalarida telekommunikatsiya texnologiyalaridan
foydalanib informatika o‘qitish orqali talabalarning kasbiy kompetensiyalarini va
kasbiy tayyorgarligini rivojlantirishning uslubiy-didaktik taʼminoti rivojlantirildi:
“Axborot texnologiyalari” fanidan elektron majmua, “Axborot texnologiyalari”,
“Informatika va axborot texnologiyalari”, “Raqamli qurilmalarni loyihalashga
kirish” nomli elektron pedagogik dasturiy vositalar ishlab chiqildi, “Axborot
texnologiyalari (ma’ruza matnlari va laboratoriya ishlari)” o‘quv qo‘llanmasi nashr
etildi va ta’lim jarayoniga joriy etildi.
V.A.Slastenin tomonidan ishlab chiqilgan pedagogik ta’lim kontseptsiyasida
bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlash muammosini majmuaviy hal etishga alohida e’tibor
qaratgan. Ushbu konsepsiya o‘qituvchi shaxsini shakllantirishning butun jarayonini
qurish va faoliyat yuritishini ta’minlaydigan tizimli, madaniy, faoliyatli, individual-
13
ijodiy kabi metodologik yondashuvlar asosida quriladi. Bizning tadqiqotimizda
tizimli, faoliyatiy, kompetentli yondashuvlar asosida informatika o’qitish amalga
oshirildi. Tizimli yondashuv-bu ilmiy bilimlar va ijtimoiy amaliyot
metodologiyasining yo‘nalishi bo‘lib, u obyektlarni tizim sifatida ko‘rib chiqishga
asoslanadi. Tizimli yondashuvdan foydalanish o‘rganilayotgan jarayonlarni tizimlar
shaklida taqlid qiluvchi pedagogik modellarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi, bu
ularning ishlash qonuniyatlari va samarali tashkil etish tamoyillari haqida bilim
olishga imkon beradi. Pedagogikada faoliyatli yondashuv: shaxs faoliyatda
shakllanadi va namoyon bo‘ladi, shuning uchun talabaning faoliyatini tanlash va
tashkil etish, uni faollashtirish va subyekt yondashuviga o‘tkazish uchun alohida
bilim, mehnat talab etiladi. Kompetentli yondashuv: jadal rivojlanayotgan yuqori
texnologiyali jamiyat va mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida
ta’lim tizimining ish beruvchilar talabiga javoblaridan biri kompetentlikka
yo‘naltirilgan ta’limdir.
Dissertatsiyaning
|
