52
masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish harakati bo'lishi mumkin. Bu bozor
munosabatlarida faoliyat yuritadigan tijorat va notijorat tashkilotlarning ishlab
chiqarish va iqtisodiy faoliyatini iqtisodiy boshqarish bo'lishi mumkin
45
.
Boshqaruv faoliyatining barcha turlarini umumlashtirib, boshqaruv –
insonning ongli maqsadli faoliyati bo'lib, uning yordamida tashqi muhit
elementlarini - jamiyat,
jonli va jonsiz tabiat, texnikani tartibga soladi va unga
bo'ysunadi. Ushbu faoliyatga yo'naltirilgan elementlar boshqaruv obyektni tashkil
qiladi. Boshqaruv faoliyatining yo'nalishi alohida shaxs va bir guruh odamlar
bo'lishi mumkin bo'lgan boshqaruv subyekti deb ataladi. Boshqaruv faoliyatining
predmeti - boshqaruv munosabatlari amalga oshiriladigan shaxs, tirik inson.
Boshqaruv faoliyati mehnat jarayonining o'ziga xos turi bo'lib, mehnat
predmeti, mehnat vositalari, mehnatning o'zi, shuningdek uning natijalari bilan
tavsiflanadi. Boshqaruvdagi mehnat mavzusi axborotdir. Boshqaruv faoliyati
natijasida turli manbalardan to'plangan va olingan barcha ma'lumotlar
tahlil
qilinadi va uning asosida echimlar variantlari yaratiladi, ya'ni boshqaruv obyekt
aniq harakatlarni amalga oshiradi.
Boshqarish vositalari – bu axborotli operatsiyalarni amalga oshirishga
yordam beradigan - kompyuterlar, telefonlar, qalamlar va qog'ozlardan tortib to
inson tanasining organlaridir. Boshqaruv inson tomonidan nerv - psixologik
harakatlar shaklida amalga oshiriladigan aqliy mehnat toifasiga kiradi (tinglash,
o'qish, gapirish, muloqot qilish, kuzatish, fikrlash va boshqalar). Barcha boshqaruv
xatti-harakatlari murakkablik darajasi bo'yicha
maqsadga, aniq tarkibga, amalga
oshirish shakllariga va usullariga qarab farqlanadi.
Boshqaruvning murakkabligi hal qilinadigan muammolarning miqyosi,
miqdori va tuzilishi, ular o'rtasidagi aloqalar, qo'llaniladigan usullarning xilma-
xilligi, tashkiliy printsiplar bilan belgilanadi. Murakkabligi shunindaki, qabul
qilingan
qarorlarning yangiligi, kerakli o'zgarishlarning miqdori, noan'anaviy
yondashuvni izlash, shuningdek, tezkorlik, mustaqillik, mas'uliyat, qabul qilinishi
kerak bo'lgan qarorlarning xavfliligi darajasi bilan tavsiflanadi.
Tashkilotni boshqarish butun boshqaruv to'plamining asosiy turlaridan
biridir. Ishlab chiqarishni rivojlantirishning obyektv qonunlari asosida tartibga
45
Столяренко Л. Д. Психология делового общения и управления. Серия «Учебники ХХI века»/ Л.
Д. Столяренко.– Ростов н/Д: Феникс, 2006. С. 321.
53
solish maqsadida ishlab chiqarish jarayoniga, har qanday foyda yoki xizmatlarga
ta'sir ko'rsatish usuli hisoblanadi
46
.
Menejmentni
odamlarni
boshqarish
va
tashkilotning
faoliyatini
boshqarishga ajratish mumkin. Tashkilotdagi boshqaruv tashkilotning natijalariga
erishishga qaratilgan rahbar va unga bo'ysunuvchi xodimlar o'rtasidagi
munosabatdir. Boshqaruv barcha inson va moddiy resurslarni tashkilot oldida
turgan vazifalarni bajarish uchun birlashtiradi. Shunday qilib, boshqaruvning
barcha sohalarini ikki qismga bo'lish mumkin: faoliyatni boshqarish va odamlarni
boshqarish.
Faoliyatni rejalashtirish, ishlab chiqarish
vazifalarini belgilash, ishlab
chiqarish ishlarini o'lchash tizimini yaratish va vazifalarni bajarish ustidan
nazoratni o'z ichiga olgan faoliyatni boshqarish. Agar inson boshqaruvi noto'g'ri
amalga oshirilsa, faoliyatni boshqarish muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin emas.
Inson boshqaruvi tashkilotning kadrlar boshqaruvi faoliyatini anglatadi.
Ushbu boshqaruv sohasi bevosita rahbarning ishi bilan bog'liq. Ushbu turdagi
boshqaruv quyidagilarni o'z ichiga oladi: jamoada hamkorlikni ta'minlash, kadrlar
siyosati, o'qitish, ma’lumot berish, xodimlarni rag'batlantirish va menejerning
boshqa tarkibiy qismlari.
Boshqarish, faoliyat, atrof - muhit yoki odamlarni boshqarish uchun qanday
sohada bo'lishidan qat'iy nazar, katta aqliy harakat talab qiladi. Tashkilot
faoliyatini boshqarish maksimal ish natijalariga erishish istagini bildiradi.
Rahbarning ishi odamlarning shaxsiy maqsadlariga erishishdan iborat.
Boshqaruv
faoliyati yaxshi amalga oshirilishi uchun bir qator shartlarni bajarish kerak:
1) Subyekt va boshqaruv obyekt bir-biriga mos kelishi kerak. Agar ular ish
jarayonida bir-birlarini tushunolmasalar, ular o'zlarining potentsial imkoniyatlarini
tushunishmaydi. Shunday qilib, agar rahbar va xodimlar psixologik jihatdan mos
kelmasa, ular o'rtasida ish natijalariga yomon ta'sir ko'rsatadigan mojarolar
boshlanadi.
2) Boshqaruv subyekti va obyekt mustaqil bo'lishi kerak. Boshqaruv
subyekti obyektning barcha manfaatlarini va turli vaziyatlarda uning
harakatlarining mumkin bo'lgan variantlarini taqdim eta olmaydi. Boshqaruv
obyekt sifatida o'z nuqtai nazariga ega bo'lgan odamlar, vaziyat, intilish, fikrlash,
46
Карпов А.В. Психология менеджмента. - М., 2003.
54
amalda o'z imkoniyatlarini namoyon etislari kerak. Bunday imkoniyat bo'lmasa,
odamlar o'z faoliyatlarini passivlashtiradilar yoki o'z fikrlariga erishishga harakat
qilishadi.
3) Boshqaruv mavzusi va obyekt aniq bo'lishi kerak o'zaro aloqalar; biri-
kerakli jamoalarni qaytarishda, ikkinchisi-o'z vaqtida bajarilishida. Subyektni
boshqarish qobiliyati obyektning tayyorligi, kiruvchi buyruqlarni bajarish bilan
bog'liq. Boshqaruv faoliyati ishtirokchilarining o'z maqsadlariga erishish darajasi
boshqaruv maqsadlariga erishish darajasiga bevosita bog'liq bo'lishi kerak. Va bu
uning subyekti va obyekt mulk munosabatlari bilan bog'liq bo'lmagan
taqdirda
butun boshqaruv muammosini tashkil etadi. Shunday qilib, boshqaruv hamma
joyda inson faoliyati bilan birga keladi degan xulosaga kelish mumkin. Va har
qanday inson faoliyati boshqaruvga muhtoj
47
.
Boshqaruv orqali ushbu faoliyat samarali natijalar berishi mumkin.
Boshqaruv jarayoni to'g'ri yo'lga qo'yilsa va amalga oshirilsa, muvaffaqiyat
darajasi yuqori bo’ladi. Harakatlarining aniqligi va doimiyligi haqqoniy
boshqaruvga bog'liq. Shuningdek, umumiy ishda
ishtirok etuvchi shaxsning
qiziqishi, natijada namoyon bo’ladi. Shuning uchun ham ishlab chiqarish va
jamiyatni rivojlantirishning muayyan bosqichidan boshlab boshqaruvga ko'proq
e'tibor qaratilmoqda. Boshqaruvni takomillashtirishda, yangi usullarni izlash, uni
rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash, yangi texnika vositalaridan foydalanish,
axborot bilan boyitish va boshqalarni nazarda tutish muhimdir.
