153
yaratish; muammoli vaziyatning kontseptual modelini yaratish; muqobillarni
aniqlash va baholash; qaror qabul qilish.
Muammoni hal qilish bosqichi butun jarayonning asosiy nuqtasidir.
Birinchidan, vaziyat amalga oshirilishi va belgilanishi kerak. Muammoning yorqin
echimini topishingiz mumkin, ammo agar muammoning o'zi noto'g'ri tuzilgan
bo'lsa, unda bunday echimni amalga oshirishning ta'siri nolga teng bo'ladi.
Shuning uchun boshqaruv amaliyotida muammoni shakllantirish,
muammolarni
yozish, ulardan ayniqsa xavfli rivojlanish bilan bog'liq bo'lgan narsalarni ajratish,
ushbu "g'ayritabiiy vaziyatlarda" faoliyatning taxminiy asoslarini yaratish juda
katta ahamiyatga ega. Ushbu bosqichda "uzilishlar" juda keng tarqalgan. Odatda
xatolar bor:
A) noto'g'ri aniqlangan muammo, belgilangan muammodagi muammoli
vaziyatni tizimli, qisman aks ettirish. Buning psixologik shartlari aqlning past
darajasi, tajriba etishmasligi, o'z faoliyatining stereotipiga moyil bo'lishi mumkin.
B) muammoni shakllantirishning kechikishi, xususan, rahbarning shaxsiy
psixologik xususiyatlari (inertlik, past razvedka) va
vaziyatni oldindan nazorat
qilish uchun o'rnatishning etishmasligi asosida kechikish. Kechiktirilgan echimlar
mas'uliyatni "ochish" mas'uliyatini topshirishda yuzaga keladi) muammolarni
yuqori darajadagi boshqaruvga aniqlash uchun.
Ko'pincha, odatda sabablari ko'pincha shaxsiy tashvish, tor tajriba,
vaziyatning rivojlanish dinamikasi haqida etarli tushunchalarning yo'qligi yuqori
darajadagi etakchi echimlar mavjud V) konformizm yoki haddan tashqari
dürtüsellik bo'lishi mumkin bo'lgan qarorlar qabul qilinadi. Ko'pincha ular faoliyat
mavzusining boshqaruv kontseptsiyasining xatosining natijasidir, bu hayotda
yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarning ahamiyatini aniqlash uchun etarli
mezon yo'qligidan iborat.
Keyingi
bosqichning mohiyati, muammolarni
tanlash bosqichi, kerakli echimni ishlab chiqish mavzusini aniqlashdan iborat. Eng
samarali, o'z qaramog'idagilarga qaror qabul qilish uchun vakolatlarni etarli
darajada topshiradigan rahbarlarning faoliyati.
Qaror qabul qilish vakolatlarini topshirishning o'ziga xos xususiyatlari
tashkilotda markazsizlashtirish darajasining bevosita ko'rsatkichlari hisoblanadi.
Shu bilan birga, ma'lum bir rahbardan delegatsiya jarayonining xususiyatlarini
baholash uchun bir xil mezonlardan foydalanish mumkin. Delegatsiyaning
maksimal darajasi nazoratning etishmasligini nazarda tutadi.
154
Yuqori rahbarni qabul qilingan qaror haqida xabardor qilish zarur bo'lganda
nazorat qilish biroz qiyinlashadi. Maksimal nazorat qilish echimlarning
mustahkamligini talab qiladi. Har qanday qarorlarni ishlab chiqishga jalb qilingan
ijrochi ushbu jarayonning muayyan bosqichida ishtirok etish huquqini va aniq
hajmini turli yo'llar
bilan topshirishi mumkin, shu jumladan:
tashkilot maqsadlarini aniqlash;
ushbu maqsadlarga erishish muammolarini aniqlash;
muammolarni o'rganish va tashxis qo'yish;
muammoni hal qilish uchun qidiruv;
barcha muqobil baholash eng yaxshi kishilarning tanlash;
tashkilotda qarorlarni qabul qilish;
qarorni tasdiqlash;
qarorni ishga tushirishga tayyorgarlik;
yechimni qo'llashni boshqarish; hal samaradorligini tekshirish. Ushbu jarayonlarda
ishtirok etishga qarab, muayyan shaxsning qaror qabul qilish jarayoniga jalb qilish
darajasini aniqlash mumkin.
Bu ko'rsatkich nazorat bilan birga vakolatlarning delegatsiyasining
to'liqligini aks ettiradi. Vakillikning to'liqligi subyektiv omillar va faoliyatning
me'yoriy asoslari bilan bog'liq cheklovlar bilan bir qatorda ijrochi tomonidan
amalga oshiriladigan qarorlarning tabiati ham aniqlanadi. Vakolatlarni
topshirishda qo'shimcha qiyinchiliklardan biri-bu rahbarni hissiy jihatdan
jozibador bo'lgan, unga moyil bo'lgan va muhim bo'lgan, lekin u uchun juda
jozibali ishlar o'rtasidagi ziddiyatga nisbatan o'rnatishdir.
Axborot modelini yaratish bosqichida rahbar to'g'ridan-to'g'ri ma'lumot
oladi va boshqalar tomonidan to'plangan ma'lumotlardan foydalanadi.
Axborot
etarli yoki ortiqcha bo'lishi mumkin, tizimdagi jarayonlarning rivojlanish
dinamikasini etarlicha aks ettiradigan yoki kechiktiradigan ishonchli yoki etarlicha
ishonchli, qarama-qarshi deb baholanishi mumkin. Tabiiyki, menejerning
axborotga bo'lgan samaradorligi, uning sifatiga nisbatan sezgirligi intellektual
salohiyat, sezgi va prognostik ko'nikmalarni rivojlantirish, aks ettirish qobiliyatlari
bilan bog'liq.
Keyingi bosqich muammoli vaziyatning kontseptual modelini yaratishdir.
Muammoli vaziyatning kontseptual modelini yaratish bosqichida qarama-
qarshiliklarning
mohiyatini
tushunish
mumkin.
Ushbu
bosqichning
samaradorligini kamaytiradigan psixologik sabablar mutaxassisning bilim uslubi,
155
qaror qabul qilish,
uning aql-zakovati darajasi, faoliyatning stereotipiga moyillik
mavjudligi yoki yo'qligi, boshqaruv kontseptsiyasining o'ziga xos xususiyatlari
bilan bog'liq.
Keyingi bosqichda qarama-qarshilikni hal qilish usullari izlanadi, ularning
tanqidiy baholanishi ilgari belgilangan mezonlarga muvofiq amalga oshiriladi.
Ushbu bosqichning muammolari, odatda, inertsiyani o'tkazish, ba'zi bir
xususiy variantlarga yopishib olish, tanqidiy baholashda ortiqcha belgilash yoki
aksincha, dürtüsellik, muqobil echimlarni tanqidiy o'rganish bilan tavsiflangan
optimal bo'lmagan faoliyat uslubiga bog'liq.
Qaror qabul qilish jarayonini optimallashtirish
uchun jamoaviy ish usullari
qo'llaniladi. Bu holatda samaradorlikning oldingi shartlari guruhdagi aks ettirish
qobiliyatlari, ya'ni birgalikdagi faoliyatda nima sodir bo'lishini aks ettirish va
anglash. Hamkorlarning roli, ularning o'zaro munosabatlari, vazifa bilan bog'liq
oraliq natijalar, vazifaning shartlari aks ettiriladi. Aks ettirish tufayli qaror qabul
qilishning barcha bosqichlarini amalga oshirish samaradorligini oshirish,
individual ishtirokchilarning optimal bo'lmagan uslubining namoyon bo'lishini
qoplash, ularning individual-psixologik xususiyatlarining ta'sirini yumshatish
mumkin. Va juda qisqa ma'ruza, faqatgina.
