Амалий топшириқлар
Берилган x, y ва z сонлари учун формуланинг натижаси топилсин.
1.
x=14.26, y=-1.22, z=3.5
10
-2
,
−
+
+
−
=
5
/
3
1
sin
5
.
0
6
cos
2
2
2
2
z
z
y
x
t
Натижа: t=0.564849
2.
x=-4.5, y=0.75x10
-4
, z=0.845x10
2
,
(
)
x
y
x
z
tg
e
y
x
y
x
u
1
2
1
8
2
2
2
3
2
+
−
+
+
+
−
+
=
−
.
Натижа: u=-55.6848.
3.
x=-15.246, y=4.642x10
-2
, z=20.001x10
2
,
( )
( )
z
arctg
y
x
y
x
2
sin
2
ln
+
−
=
−
.
Натижа:
=-182.036
4.
x=0.1722, y=6.33, z=3.25x10
-4
,
.
3
arccos
4
1
5
2
2
x
z
y
x
x
y
x
x
x
arctgx
+
−
+
−
+
−
=
Натижа:
=-172.025
5.
x=1.825x10
2
, y=18.225, z=-3.298x10
-2
,
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
26
(
)
(
)
(
)
.
1
cos
2
3
x
y
x
y
z
y
x
y
x
y
x
x
y
−
+
−
−
−
+
−
=
Натижа:
=1.2131
6.
x=6.251, y=0.827, z=25.001,
.
2
sin
1
cos
2
3
3
x
e
y
x
z
y
x
y
y
b
y
x
x
+
+
+
−
+
=
−
Натижа: b=0.7121
7.
x=17.421, y=10.365x10
-3
, z=0.828x10
5
,
(
)
.
sin
1
2
4
3
tgz
z
y
x
x
y
f
+
−
−
+
=
Натижа: f=0.33056
8.
x=2.444, y=0.869x10
-2
, z=-0.13x10
3
,
(
)
.
3
2
1
1
3
2
1
1
x
y
x
y
x
y
tgz
y
x
e
x
h
y
y
−
−
−
+
−
+
−
+
+
=
−
+
Натижа: h=-0.49871
9.
x=1, y=1, z=3
(
)
;
)
4
/(
1
)
4
/(
1
2
2
2
+
+
+
+
+
=
−
−
x
e
x
y
x
y
a
x
z
x
y
b
2
4
sin
2
/
)
2
cos(
1
+
−
+
=
.
Натижа: a=9.608184; b=2.962605
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
27
10.
x=3, y=4, z=5,
;
)
1
/(
2
2
)
(
sin
1
2
2
2
x
y
x
x
x
y
x
a
+
+
+
+
+
+
=
).
1
(
cos
2
z
arctg
b
=
Натижа: a=3.288716; b=0.9615385
Amaliyot topshiriqlari
1. Konsolda ismingiz va familiyangizni chop qiluvchi dastur tuzing.
Тестлар
1. Биринчи дастурлаш тили қачон яратилган?
a) 1945 йил
b) 1972 йил
c) 1965 йил
d) 1970 йил
2. Қачондан дастурлаш тили ишлатила бошланган?
a) 1945 йил
b) 1972 йил
c) 1980 йил
d) 1945 йил
3. IPL тилиниг ривожланиши қачонгача давом етди?
a) 1961 йил
b) 1955 йил
c) 1960 йил
d) 1965 йил
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
28
4. Биринчи дастурлаш тили нима деб номланган?
a) Short Code
b) Pevdo Code
c) Plankalkul
d) Fortran
5. FORTRAN тилини тузишга сабабчи бўлган компьютер номи нима?
a) IBM 704
b) UNIX
c) AGAT
d) Linex
6. Рўйхатлар тузиш консепцияси ким томонидан ишлаб чиқилган?
a) Tsuze
b) Plankalkul
c) Allen Hyuel DJ.Show
d) Von Neiman
7. Қайси тил ҳеч қачон тадбиқ етилмаган?
a) IRL I
b) IRL II
c) IRL V
d) ALGOL
8. Теоремаларни механик исботлашда қайси тилдан фойдаланилади?
a) FLTR
b) FORTRAN
c) IRL
d) FORTRAN I
9. Қайси тилда икки хил структура бор?
a) LiSP
b) FORTRAN
c) ALGOL
d) IRL
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
29
10.Цюрихеда учрашувида қандай тил яратилган?
a) FORTRAN
b) IAL
c) ALGOL 58
d) LISP
11.FORTRAN тилининг давомчиси қайси?
a) ALGOL 58
b) IAL
c) LiSP
d) IRL
12.1959 йил ALGOL 58 тили қайси давлатларда кенг тарқалди?
a) Европада
b) АҚШда
c) Европада ва АҚШда
d) Россияда
13.Қайси тил SOBOL тилининг яратилишига сабаб бўлди?
a) FORTRAN
b) FLOW_MATIC
c) LiSP
d) ALGOL
14.Олдин тил турлари нечта категоряга ажратилган?
a) 3 та
b) 2 та
c) 5 та
d) 4 та
15.BASIC тили қачон яратилган?
a) 1977-1978 йиллар
b) 1979- 1980 йиллар
c) 1981-1982 йиллар
d) 1971-1978 йиллар
16.ВАРМАР нечта параметрнинг вазифаси бyла олади?
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
30
a) 2
b) 4
c) 1
d) 3
17.Бошкарувчилар кандай синволларга эга?
a) - , +
b) * , +
c) : , *
d) + , +
18.If операторига нечта шарт бериш мумкин?
a) 1
b) 2
c) 3
d) 4
19.while ва do цщиле фарки нимада?
a) Фарки ёк.
b) Иккаласи бирга ишлатилмайди
c) Иккаласи фа=ат бирга ишлатилади
d) Цикл биринчи текширалади до цикл эса шарт бажарилади.
20.goto операторини xамма жойда ишлатиш мумкинни?
a) Ха
b) йук
c) Хамма жойда ишлатиб булмайди.
d) goto оператори куп кулланилса хатоликка олиб келади.
21. Аксиоматик семантикада фойдаланиладиган мантикий иборалар нима
деб аталади.
a) иборалар
b) тасдиклар
c) матинлар
d) сатрлар
22.Хулоса коидасининг энг юкори кисми нима деб аталади
a) утмиш
b) келажак
c) чакирув
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
31
d) келишув
23.Чизикдан тепадаги биринчи мантикий вазият кандай гапларни
кўрсатади?
a) then
b) when
c) с) this
d) else
24.Аксиоматик семантикада нечта аник кулланиши бор?
a) 3 та
b) 2 та
c) 6 та
d) 4 та
25.Аксиоматик семантика нимага асослангани учун шундай номланган?
a) предметларга
b) сатрларга
c) математик мантикка
d) геометрик мантикка
26.Дастурлаш тилини ўрганиш қоидалари тўғри берилган жавобни топинг
a) Тушуниш қобилиятини ўсиши
b) Тўғри тилни танлай олиш
c) Янги тиллар ўрганиш қобилиятини ошиши
d) Барча жавоблар тўғри
27.Биринчи рақамли компьютерлар нечанчи йилда кашф қилинди?
a) 1890-1900 йилларда
b) 1940- 1950 йилларда
c) 1840-1850 йилларда
d) 1920-1930 йилларда
28.Нечанчи йилдан бошлаб компьютерлар бизнес дастурлари учун
фойдалана бошланган?
a) 1940-йилдан
b) 1930-йилдан
c) 1950-йилдан
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
32
d) 1890-йилдан
29.Биринчи муаффақиятга эришган тил қайси?
a) С++
b) СИ
c) COBOL
d) LISP
30.СИ дастурлари учун биринчи кенг фойдаланилган тил қайси?
a) С++
b) СИ
c) COBOL
d) LISP
31.UNIX дастурий тизимлари қайси тилда ёзилган?
a) С++
b) СИ
c) Java
d) PHP
32.Ортогонал қандай тушунча?
a) Ортогонал сўзи математикадан келган сўз яъни векторларнинг
перпендикулярлиги
b) Ортогонал сўзи математикадан келган сўз яъни векторларнинг
паралеллиги
c) Ортогонал сўзи имло қоидалари деган маънони беради
d) Тўғри жавоб берилмаган
2-mavzu.O‘zgaruvchilar va tiplar
Reja
1. Kirish
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
33
2. Ma’lumotlarning elementar tiplari
3. Belgili satrlar
4. Foydalanuvchi tomonidan aniqlanuvchi ketmaket tiplar
Ushbu mavzu boshlanishida ma’lumotlar tipi konsepsiyasi va ma’lumotlarning
asosiy tiplari xossalari keltirilgan. Keyin sanaluvchi va cheklangan tiplar strukturasi
ko‘rib chiqilgan. Bundan keyin ma’lumotlarning strukturali tiplari o‘rganib chiqilgan
bo‘lib, asosiy e’tibor massivlar, yozuvlar va umumlashmalarga qaratilgan. Xulosada
ko‘p turdagi va ssыlkali tiplar ko‘rib chiqilgan.
Tiplarning har bir kategoriyasi uchun ishlab chiqarish muammolari ko‘rib
chiqilgan va kerakli tillar ishlab chiqaruvchilari tomonidan qabul qilinuvchi
konstrukturaviy qarorlar tushuntirilgan. So‘ngra, ushbu tillarning strukturalariga
baho berilgan.
Tiplar strukturasiga ularni amalga oshirish metodlari katta ta’sir ko‘rsatadi.
Ushbu sababga ko‘ra ushbu mavzuga yana bir ahamiyatli bo‘lim qo‘shilgan bo‘lib, u
ma’lumotlar, asosan massivlarni amalga oshirish muammolariga yo‘naltirilgandir.
Kirish
Ma’lumotlarni qayta ishlash orqali kompyuter natijalarga erishadi. Ushbu
jarayonni bajarishning osonligi ma’lumotlar tipi ushbu masalaga qanchalik
muvofiqligi bilan o‘lchanadi. Buning natijasida, mos tiplarning xilmaxilligi va
ma’lumotlar strukturalarini qo‘llabquvvatlash tilda oldindan ko‘rib chiqilishi juda
muhim.
Ma’lumotlar tiplarining zamonaviy konsepsiyalari oxirgi 40 yillardan beri
rivojlanib kelmoqda. Boshlang‘ich dasturlash tillarida aniq bir masalalarga mos
keluvchi barcha ma’lumotlarning strukturalari ushbu tilda qo‘llaniluvchi
ma’lumotlarning asosiy strukturalarining kichik miqdori bilan shakllantirilgan.
Masalan, FORTRAN 90 tiligacha ishlab chiqilgan FORTRAN tili versiyalarida aloqa
ro‘yxati va ikkilik daraxtlar, odatda, massivlar yordamida modellashtirilgan.
FORTRAN I tilida qo‘llanilgan modeldan tashqariga qo‘yilgan birinchi qadam
COBOL tilidagi ma’lumotlar bazasi strukturasini ishlab chiqaruvchilari tomonidan
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
34
amalga oshirilgan bo‘lib, bu dasturchilarga o‘nlik sanoq sistemasidagi sonlar
aniqligini o‘rnatish va axborot saqlovchi yozuvlarni taqdim etish uchun
ma’lumotlarning strukturaviy tiplarini qo‘llash imkonini bergan. PL/I tilida butun
sonli qiymatlar va haqiqiy sonlar aniqligini o‘rnatish imkoniyati yanada
mukammallashtirildi. Keyinchalik, ushbu imkoniyatni taqdim etuvchi vositalar Ada va
FORTRAN 90 tillariga kiritildi. Ilovalar sohasini kengaytirish maqsadida, PL/I tiliga turli
tipdagi ma’lumotlar kiritildi. Fikrimizcha, dasturchiga asosiy tipdagi opreatorlar
hamda ma’lumotlarni bergan yaxshi edi, bu esa foydalanuvchi tomonidan
aniqlanuvchi ma’lumotlar tipini yaratishga imkon berardi, ularga struktura biriktirilar
edi, xuddi bu ALGOL 68 tilida bajarilganidek. Bu ko‘rinib turganidek, ma’lumotlar
tiplarini shakllantirish sohasidagi eng katta yutuqlardan biri hisoblanadi.
Foydalanuvchi tomonidan aniqlanuvchi ma’lumotlar tiplarining afzalliklarini aytib
o‘tamiz. Ushbu tiplar dasturlarning o‘qiluvchanligini oshiradi, chunki ularga ma’noli
ismlarni qo‘llash mumkin. Foydalaluvchi tomonidan aniqlanuvchi tiplar
o‘zgaruvchilar tiplarini tekshiradi. Foydalaluvchi tomonidan aniqlanuvchi tiplar
mavjud bo‘lmasligi mumkin emas. Bundan tashqari, ushbu tiplar dastur
modifikatsiyasini yaxshilaydi: dasturchi dasturdagi o‘zgaruvchilar kategoriyalarining
tiplarini e’lon qilish operatorini o‘zgartirish orqali o‘zgartirishi mumkin.
1970yillar oxirlarida paydo bo‘lgan ma’lumotlar tiplarini shakllantirish
konsepsiyasi foydalanuvchi tomonidan aniqlanuvchi tiplar g‘oyalarini birlashtirish
natijasida Ada 83 tiliga kiritilgan edi. Foydalaluvchi tomonidan aniqlanuvchi
ma’lumotlar tiplari asosida yotuvchi metodologiyasi shundan iboratki, dasturchi
o‘zgaruvchilarning har bir alohida sinflari uchun alohia tip yaratishi lozim va u
vazifaning predmetli sohasida aniqlanadi. Bundan tashqari, vazifaning predmetli
sohasidan o‘zgaruvchilar abstraksiyasi bo‘lgan tiplar unikalligini dasturlash tili
ta’minlashi lozim. Bu yetarli darajada kuchli konsepsiya bo‘lib, dasturiy ta’minot
ishlab chiqarilish jarayoniga katta ta’sir ko‘rsatadi. Yana bir qadam bosib Ada 83
tilida modellashtirilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarning mavhum tirlariga o‘tamiz.
Ma’lumotlarning mavhum tiplari asosida yotuvchi g‘oya tipni qo‘llashdan ushbu
tipdagi o‘zgaruvchilarni e’lon qilish usuli hamda ular ustida bajariluvchi amallardan
ajratishdan iborat. Yuqori bosqichli dasturlash tillarida ko‘rib chiqilgan
ma’lumotlarning barcha tiplari mavhum hisoblanadi. Foydalanuvchi tomonidan
aniqlanuvchi mavhum tipli ma’lumotlar 10 mavzuda ko‘rib chiqilgan.
Ma’lumotlarning eng ko‘p tarqalgan ikki strukturaviy (noskalyar) tiplari
massivlar hamda qaydlar hisoblanadi. Ma’lumotlarning boshqa bir nechta turlari
Dasturlash tillari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 1-semestr
35
kabi tip operatorlari yoki konstruktorlar orqali beriladi. Ulardan ushbu tipdagi
o‘zgaruvchilarni yaratish uchun foydalaniladi. Tip operatorlariga misol qilib S tilida
mavjud aylana hamda kvadrat qavslarni, yulduzchalarni keltirish mumkin.
Yulduzchalardan massivlar, funksiyalar va ko‘rsatkichlarni berish uchun
foydalaniladi.
Deskriptorlar terminlarida o‘zgaruvchilar haqida mavhum ham, aniq ham
o‘ylash qulay. Deskriptor o‘zgaruvchilar atributlarining umumlashmasi bo‘lib, ular
ushbu atributlarni saqlovchi xotira katakchalari to‘plami ko‘rinishida amalga
oshiriladi. Agar barcha o‘zgaruvchilar statistik bo‘lsa, u holda deskriptorlar faqat
kompilyatsiya vaqtidagina kerak. Statik deskriptorlar identifikatorlar jadvali bo‘lagi
ko‘rinishida kompilyator orqali yaratiladi va kompilyatsiya davrida qo‘llaniladi.
Dinamik atributlar yoki uning bo‘laklari, o‘z navbatida, dastur bajarilish paytida
dinamik deskriptorga muhtoj. Bu holda deskriptordan dasturlar bajarilishini
qo‘llabquvvatlash tizimi foydalanadi. Statik deskriptorlar ham, dinamik deskriptorlar
ham tiplarni tekshirish hamda xotirada o‘zgaruvchilarni joylash va o‘chirish
amallarida foydalaniladi.
O‘zgaruvchi qiymati va u egallovchi xotira deganda, “ob’ekt” so‘zi tushuniladi.
Ushbu kitobda “ob’ekt” deganda foydalanuvchi tomonidan aniqlanuvchi mavhum
tipli ma’lumotlar nusxalari tushuniladi va biz undan o‘rnatilgan tiplar o‘zgaruvchilari
qiymatlarini tavsiflashda foydalanmadik. Dasturlashning ob’ektga yo‘naltirilgan
tillarida har qanday o‘rnatilgan yoki foydalanuvchi tomonidan aniqlangan sinf
nusxasi ob’ekt deganidir. Bunday ob’ektlar 10 va 11 mavzularda to‘liq ko‘rib
chiqiladi.
Keyingi bo‘limlarda keng tarqalib borayotgan ma’lumotlar tiplari ko‘rib
chiqilgan. Ulardan ko‘pchiligi uchun ular bilan bog‘liq ishlab chiqarish muammolari
shakllantiriladi. Ularning barchasi uchun kamida bitta misol keltirilgan.
Ma’lumotlarning barcha tiplari uchun quyidagi muammo umumiydir: mavjud tipli
o‘zgaruvchilar bilan qanday amallar ko‘rib chiqilgan va ular qanday beriladi?
| 