Ma'muriv hudud nomi
|
2002 yil
|
2003 yil
| | | | |
2004 vil
| | |
Qoraqalpog' iston RespuЬlikasi
|
33,1
|
26,2
|
26,5
|
Viloyatlar
| | | |
Andaion
|
4,7
|
13,6
|
3,5
|
Buxoro
|
34,8
|
45,5
|
46,7
|
Jizzax
|
1,2
|
0,6
|
1,1
|
Qaslщadaryo
|
3,3
|
3,2
|
2,9
|
Navoiy
|
13,7 ..
|
9,9
|
8,3
|
Namangan .
|
4,7
|
14,5
|
10,5
|
Samarqand
|
6,2
|
1,7
|
3,5
|
Surxondaryo
|
11,9
|
13,8
|
11,9
|
Sirdaryo
|
13,6
|
9,6
|
13,1
|
Toshkent
|
7,9
|
9,6
|
9,0
|
Fag'ona
|
6,6
|
18,8
|
12,6
|
Xorazm
|
20,8
|
15,1
|
24,8
|
g. Toshkent
|
0,05
|
0,5
|
о
|
Jami
|
16.3
|
15.9
|
16.З
|
Ko'k - orolda ayrim uchastkalardagi yer osti suvlarida selen miqdori 6 marta, kadmiy 2, Strontsiy va marganets 2-3 marta yo'I qo'yi lishi mumkin bo'lgan chegaraviy kontsentratsiyadan yuqori Ьo'lishi aniqlangan. Yirik sanoat korxonalari va katta shaharlar yaqinidagi yer osti suvlari tarkiblda 1,5-3,0 neft mahsulotlari, 3-5 miqdorda fenol, 2-4 miqdorda og'ir metallaming yo'l qo'yilishi mumkin Ьo'lgan chegaraviy kontsentratsiyasidan yuqori bo'ladi.
Quyidagi jadvallarda aholi tomonidan iste'mol qilinadigan
suvlaming iste'mol suvi sifatida talabga javob byermasligini ko'risl1 mumkin.
18-jadval O'zbekiston RespuЬlikasi bo'yicha 2002-2004 yillarda kammunal suv quvurlaridagi ximiyaviy ko'rsatkichlariga ko'ra me'yorlarga
javob byermaydigan iste'mol suvi sifatida
(O'zЬekiston RespuЬlikasi Sog'liqni saqlash vazirligima'lumotlariga ko'ra) me'yorlarga mos kelmaydigan sinovlar %
,
1
145
Ma'muriv hudud nomi
|
2002 vil
|
2003 vil
|
2004 vil
|
Qoraqalpog' iston RspuЬlikasi
|
3,5
|
3,9
|
2.8
|
Vilovatlar
| | | |
Andaion
|
о
|
о
|
о
|
Buxoro
|
8,3
|
6,6
|
9,5
|
Jizzax
|
9.6
|
6,5
|
6,3.·- _,
|
Qashqadaiyo
|
3,4
|
5.5
|
7.6
|
Navoiy
|
3,4
|
4,8
|
3,5
|
Namaпgan
|
11.5
|
12,8
|
11,1
|
Samarqaпd
|
0.9
|
1,5
|
0,7
|
Surxondaiyo
|
8,8
|
10,2
|
9,6
|
Sirdaiyo
|
13,5
|
12,7
|
14,7
|
Toshkent
|
5,2
|
4.1
|
4,0
|
Fag'ona
|
2,7
|
3,1
|
3,8
|
X01·azm
|
9,0
|
8.0
|
9,2
|
g. Tosl1kent
|
0,3
|
0,4
|
0.8
|
Jami
|
5,1
|
5,2
|
5.5
|
19-jadval
O'zbekiston RespuЫikasi bo'yicha 2002-2004 yillarda kommunal suv quvurlaridagi baktyereologik ko'rsatkichlariga ko'ra me'yorlarga javob byermaydigan iste'mol sifati
(O'zbekiston RespuЬlikasi Sog'liqni saqlash vazirligi ma'lumotlariga ko'ra)
me'yorlarga mos kelmaydigan sinovlar %
Turg'un ifloslantirish manbalarining ichimlik suv sifatiga ta'siri
Aholi ko'payib borar ekan o'z ehtiyoji uclшn turli
sanoat
korxonalarini qayta ishlasl1 texnologiyalarini yaratadi, qishloq xo'jali gini rivojlantiгadi oxir-oqibat atmosferaga tuproqqa, suvga juda ko'p miqdorda ingridentlar tashlaydi.
Ingridentlaг turli korxona yo'nalishi va tashlanadigan suvlar tarkiblga ko'ra har xil bo'ladi.
Kommunal - maislliy korxonalari suvga butun azot guruhi, xloridlar, sulfatlar va neft mahsulotlarini tashlaydi.
146
Yengil sanoat korxonalari suvga neft mahsulotlari, azotli minyerallaming Ьarchasini va fosfatlami tashlaydi.
Tog' -kon qazib olish va ulami qayta ishlash tashkilotlari, atrofga
suvga neft mahsulotlari, og'ir metallar rux, kadmiy, moliЬden, marganets, mishyak va Ьoshqalami suvga tashlaydi.
Kollektor zovur suvlari yordamida yaxshi tuproqqa ko'p miqdorda
minyeral tuzlar tashlanadi.
O'tkazilgan tekshirishlaming natijasiga ko'ra suvni ifloslantiruvchi
toksik moddalami Qashqadaryo, Farg'ona va Xorazm viloyatlari eng ko'p miqdorda chiqaradi. Hali ko'p sanoat korxonalarida iflos suvni tozalaydigan maxsus qurilmalar yo'q, shaharlaming oqova suvlari ham juda ko'p suvlami ifloslantiradi.
RespuЬlikada har yili 500 dan ziyod suvdan foydalanuvchi tashkilotlar 6000 million mЗ dan ortiq suvni tashlaydi.
Ayrim sanoat korxonalaridan chiqadigan oqova suvlaming 60-
65%ni tozalashni talab qilmaydigan oqova suvlar guruhiga kiradi. Masalan, baliq Ьoqiladigan hovuzlaming suvlari, elektr stantsiyalarida foydalanilgan suvlar juda iflos hisoЫanmaydi.
Shahar kommunal xo'jaligidan keladigan suvlar tozalanishi qiyin Ьo'lgan suvlar hududiga kiradi. Ammo bunday suvlar faqatgina katta shaharlarda mavjud bo'ladi.
Suvni eng ko'p ifloslantiruvchi manbalar sanoat korxonalari
hisoЫanadi, garchi ulaming ulushiga toza suvni 20%gacha ifloslantirish kiradi. Ular og'ir metall va toksik moddalami suvga olib keladi.
Кichik tuman va shaharlardagi kanaliz.atsiyalar deyarli ishlamaydi,
suvni tozalash inshoatlari hatto qurilmagan yoki Ьorlari ham qoniqarsiz ishlaydi, tozalanmagan suvlar toza suvlarga qo'shilib ichimlik suvlarini ifloslantiradi. Natijada turli yuqumli kasalliklar kelib chiqishiga sаЬаЬ Ьo'ladi, oshqozon - ichak kasalliklari ko'payib o'nlab odamlar mehnat qoЬiliyatlarini yo'qotadi. Ichimlik suvning suv quvurlari orqali taqsimlanishi natijasida oshqozon ichak kasalliklari tez tarqalishi mumkin. Hali aholining suv quvurlaridan foydalanishi to"liq yo'lga qo'yilmagan, katta shaharlarda ham suvni qovur orqali byerish ham to'la yo'lga qo'yilmagan. Suvni quvur orqali byerish Navoiy viloyati 69%, Samarqand viloyatida 70%, Jizz.ax viloyatida 72%, Qoraqol pog'iston respuЫikasida 76%ni tashkil qiladi.
Уer usti suvini ifloslantiruvchi asosiy manЬalardan Ьiri transport tashkilotlari va avtomoЬillar hisoЫanadi. Jami transport tashkilotlaridan
chiqadigan oqova suvlar hajmi sanoat korxonalariga qaraganda juda
147
katta emas. Olingan ma'lumotlarga ko•ra transport korxonalaridan tashlangan suvlar miqdori 1%ni tashk.il qiladi. Transport tashkilotlari ichidan eng ko•p suvni temir yo•t transporti tashlaydi.
RespuЫikada temir yo•llarga qarashli 17 ta lokomativ, 12 vagon depolari, milliy aviakompaniyaga qarashli I З ta Ьirlashgan aviaotryadlari hamda qator avtoЬaza va avtosaroylar mavjud Ьo'lib ular
yer usti suvlarini ifloslantiruvchi manba hisoЫanadi.
Transport vositalari ko•p vaqtda suvni neft mahsulotlari Ьilan ifloslantiradi. Neft mahsulotlari tuproqda suvga sizib o'tadi, oqib Ьorib qo'shiladi, ayniqsa yuvish texnologiyasiga yaxshi amal qilinmaganda ifloslanish ko'payadi, keyingi paytlarda AYoQShlar ko•payib ketdi. Bu
narsa albatta suv neft mahsulotlarining ortib Ьorishiga olib keladi.
Shuning isЬoti Ьо•нь Toshkent shahridagi Xalqa ko'chasi atrofida va syerqatnov ko'chalar chegarasidagi yer osti suvlarida neft mahsulotlari me'yori lozim Ьo•tgan me'yordan ortiq.
9.7. Orol dengizidagi bugungi holat va muammolar
Orol dardi bugun Ьarcha Markaziy Osiyo xalqlarining dardi,
alamidir, chunki shu hududdagi yagona suv havz.asi, shu miihim
iqlimining qo'rg•oni Ьo'lmish dengiz yo'q Ьо•нь ketmoqda. Bunday katta fojeaga sаЬаЬ insoniyatning o•zidir, to'xtovsiz o•sib Ьorayotgan odamlar soni, ular o'zlari uchun yaratayotgan sanoat korxonalari va texnologik jarayonlar, odamlarni oziq - ovqat Ьilan ta'minlash uchun sarflanadigan suv tufayli Ьiz Orol dengizini halokatga qadamma - qadam eltmoqdamiz.
Orol
Markaziy Osiyo yagona ekotizim hisoЫanadi. Mintaqa mamla katlari o•rtasida hamkorlikdagi maqsadga yo'naltirilgan ekologik siyosat va o'zaro hamkorlikning yagona ilmiy, huquqiy, moliyaviy va texnologik Ьaz.asini mukammal rivojlantirish evazigagina ushbu ekoti zimni muayyan holda saqlab qolishi mumkin.
Mutaxasislarning bashorati Ьo'yicha global tempyeraturaning oshishi hisoblga Markaziy Osiyodagi mavjud muzliklaming zahirasi 2015 yilga Ьorib, 40-50 foizga kamayishi kutilmoqda, bu esa suv taminotini 20-30 foiz qisqarishiga olib keladi.
148
Orol dardi bugun barcha Markaziy Osiyo xalqlarining dardi, alamidir, chunki shu hududdagi yagona suv havzasi, shu muhit iqlimining qo'rg'oni Ьo'lmish dengiz yo'q bo'lib ketmoqda. Bunday katta fojiaga sabab, insoniyatning o'zidir, to'xtovsiz o'sib borayotgan odamlar soni, ular o'zlari uchun yaratayotgan sanoat korxonalari va texnologik jarayonlar, odamlami oziq-ovqat Ьilan taminlasl1 uclшn sarflanadigan suv tufayli Ьiz Orol dengizini halokatga qadamba-qadam eltmoqdamiz.
1960-1965 yillarga qarganada, Orol dengizining suv sathi 22 metrga pastlashdi, egallab turgan suv maydoni 3,8 martaga kichraydi. 1960 yillarda Orol dengizidagi suv hajmi 1064 km3 bo•Jgan bo'lsa, hozirgi paytda suv hajmi bor-yo'g'i 115 km3 ga tushdi. Suvdagi tuz miqdori ko'payib Ьir metrida 72 grammgacha etdi. Bir paytlar katta hudud suv Ьilan to'la bo'lganda g'arЬiy-shimoliy tomonlardan kelayot gan sovuq l1avoni o'z maydonida isitib respuЬlikaga o'tkazar edi. Bugun ana shunday shimol maydonida11 mah11.1m bo'liпdi. Qish paytlari Orol
dengizi hududidan chiqadigan bug'lar sl1imol va g'arbdan keladiga11 sovuq havo Ьilan aralashib haroratni Ьir necha 0s ga isitar edi. Bugun Orolning 4 mln gektardan ziyod (Ьir vaqtlar zilol suvlar to'lib turga11)
maydoni qum va tuzlar qancha joylaгga zarar keltirmoqda. Orolпing quriga11, suvsiz qolgan tuЬi 4 mln gektar. RespuЫikaning 26 mln aholisini oziq-ovqat Ьilan taminlash uchun foydalaniladigan sug'oriladigan yerlar l1ajmi 4 mln gektaгdan ziyodroqdir. 4 mln gektardan ziyod Orolning qurigan tuЬidan bugun chang va tuzlai· uchib yotmoqda, bulami taqqoslashjuda qiyin.
TaЬiatni qo'1·iqlash qo'mitasi ma'lumotlariga kо'га, har yili atmosferaga 15-75 mln tonnagacha chang va tuz uchib cl1iqib dunyo
Ьо'у\аЬ tarqalib ketmoqda. Yilning hamma faslida bunday bo'ro11li kunlami, Ьir necl1a hafta mobaynida to'xtovsiz havoda chaпg va qum
bo'ronlari aylanganini ko'rish mumkin.
Osmonga ko'tarilayotgan chang va tuzli bo'ronlar yaqin va uzoqdagi yerlarga yog'ilib ulami ifloslantirib yubormoqda. O'zbekis tonda o'simlik o'stirish mumkin bo'lgan yer yuzasi juda kam, ammo Qoraqalpog'iston RespuЫikasi va Xorazm viloyatidagi barcha уег\аr sho'rlanib bo'ldi. Markaziy Osiyodagi yagona katta suv havzasining qurib borishi unda yashayotgan 38 mln odam uchнn katta falokatdir. u:шni aytish lozimki, 38 mln aholidan 30 millioni Rc.;puЫik
ko'rmaydi. Shuning uchun O'zbekiston respuЫikasi Prezidenti I.Karimov 1997-'yil ВМТ Bosh AssamЫeyasining 48-50 sessiyalarida hamda Markaziy Osiyo davlatlarining Almati deklaratsiyasida Orol dengizi xavfi bugun xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolami keltirib chiqarishini takidladi.
Orol dengizi xavfining oldini olish uchun shu kungacha yagona ilmiy, huquqiy, moliyaviy va texnologik baza ishlab chiqilmagan. Orol atrofidagi aholi dengizning qurib borishidan ruhiy, moddiy, manaviy,
iqtisodiy va ekologik jihatdan azoЫanmoqda. Makaziy Osiyo davlatlari
Ьirgalikda yagona Ьir dasturga asoslanib bu og'ir ekologik xavfni bartaraf qilish, hech Ьo'lmaganda Orolni shu holda saqlab qolish chorasini ko'rsalar, yaxshi bo'lardi.
Orol dengizidan uchgan qum, chang va tuzlar faqatgina atmosfera emas, tuproq suvini ham baravariga ifloslantirib bormoqda. Bu hududlarda yashayotgan aholi ichimlik suvlami faqatgina suv quvurlaridan ichishi lozim, shundagina ular istemol qiladigan suv Ьiroz to7.a bo'lishi murnkin. Ochiq hav7.alardan suv istemol qilinganda havoga
ko'tarilayotgan chang va tuzlar to'g'ridan-to'g'ri suv ustiga kelib tushadi.
Ma'lumotlarga ko'ra, Qoraqalpog'iston RespuЬlikasi hududida aholining quvurlardan icl1adigan qismi 76% tashkil qiladi. Qolgan aholi
ochiq havzalardan suv quvuridan foydalanishi
ichadi, respuЬlika bo'yicha aholining suv
89%, Qoraqalpog'iston RespuЬlikasida bu
ko'rsatkich RespuЬlikadan ham past hisoЫanadi. RespuЫikada Ого! dengizining qurib borishi eng avvalo sug'orilayotgan dehqonchilikka sa!Ьiy tasir ko'rsatib, ekinlaming etarli suv Ьilan taminlanmasligi natijasida ulaming hosildorligi pasayib borishini, tuproqlaming sho'rlanib borishi ko'payishi oqibatida ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik holat og'irlashishiga olib keladi.
Sanoat korxonalaridan oqova suvlar, tog'-kon qazuvchi tashki lotlardan suyuq chiqindilar, toksik va radioaktiv cho'kindilar, og'ir metallaming atmosferadan va suv Ьilan o'simliklar oziqlanadigan tuproqqa kelib qo'shilish xavfning oldini olish lozim.
Ekologik xavfni bartaraf qilish uchun Markaziy Osiyo xalqlari
yagona Ьir dastur asosida ish olib borishi kerak.
ВМТ ma'lumotiga ko'ra, insonning o'zi atrof muhitga juda ko'p miqdorda Ьiologik chiqindi tashlaydi. Inson tashlaydigan chiqindi miqdori Ьiosfera tashlagan chiqindiga qaraganda, 2000 marta ko'pdir. Inson о' z turmushi, huzur-ha\ovati uchun har yili planetadan 1О trilion
149
tonna xomashyoni-yonilg'i byeruvchi energiya zahiralari, foydali qazilmalami, qurilish uchun zarur xomashyolami o'zlashtiradi. Insonlar ehtiyoji uchun zarur bo'lgan neft, gaz va toshko'mir zahiralari bu asrda juda kamyob. Foydali qazilmalar ham insonlar tomonidan XXI asrda qazib tugatish arafasida.
Yer ustida yashab hayot kechirayotgan blologik turlar ham insonlar tasiri ostida qurilib bormoqda. Ma'lumotlarga ko'ra har soatda dunyoda mavjud blologik turdan blttasi yo'qolib bormoqda. Tablatga
munosabat shu tarzda davom etavyersa, XXI asr insoniyatni nimalarga olib kelishini aytish qiyin.
Sivilizatsiya shu holda kechsa, 3000-yilgacha hayot bo'lishi
dargumon bo'lib qoladi. Moddiy zahiralami o'zlashtirish hozirgiday ketsa yana 100 yildan so'ng barcha yoqilg'i zahiralari tugaydi, insoniyat energiyaga byeradigan zahiralar va xomashyoning 80% ini o'z manfaati yo'lida o'zlashtirib oladi.
Bu ishlaшi tashkillashtirish va nazorat qilish uchun tartibga rioya qilish zarur. Kuzatishlar Ыr tizimda va yaxshi holda bo'lishi, ulami
o'tkazishda gidrologik vaziyatlardin kelib chiqib, kuzatish muddatini belgilash, suvning sifatini belgilangan usul Ьilan aniqlash lozim.
Suvdan ma'lum davrlarda, standart talaЫariga ko'ra namuna olib,
uning tarkibl aniqlanadi.
O'zЬekiston RespuЫikasining yer osti suvlari umumiy suv resurslarining ajralmas qismi bo'lib, iqtisodiyotning rivojlanishida, shaharlar va qishloqlar aholisining xo'jalik-ichimlik suv taminoti, sanoat va qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalaming asosiy suv taminoti manbasi hisoЫanadi.
RespuЫika hududidagi 6 ta daryoning (Qashqadaryo, Zarafshon, Chirchiq, Surxondaryo, Qoradaryo va Norin) suvni muhofaza qilish maydonlari jami 73,12 ming ·gektami, qirg'oq bo'yi polosalari esa 9,85 ming gektarni tashkil etadi. Ushbu 6 ta daryoning suvni muhofaza qilish mintaqasida joylashgan 126 ta ekologik potentsial xavfli obektlar mazkur mintaqalardan chiqarildi.
Suv resurslarini chegaralanganligini inobatga olib, suvdan samarali foydalanish va joylarda tuzilayotgan Suvdan foydalanuvchilar uyushmasi (SFU)-lari faoliyatini yanada jonlantirish, ulardan unumli foydalanish, suv o'ta tanqis Ьo'lgan yillarda sug'orma suvlarga minyerallashgan zovur suvlarini zarur nisbatda aralashtirgan holda hamda tashlama suvlari bllan qishloq xo'jalik ekinlarini sug'orishda
150
ishlatishdek uslub, kelajakda keng qo'llanilishini hozirda vujudga kelgan vaziyat taqazo etmoqda.
O'zbekiston RespuЫikasining asosiy suv oqimlari manbalari bo'lib, Amudaryo va Sirdaryo daryolari havzalari hisoЫanadi, ularning ko'p yillik o'rtacha umumiy oqimi 115,6 km3 ni tashkil qiladi, shu jumladan Amudaryo havzasida-78,46 km3 va Sirdaryo havzasida 37,14 km3 atrofida suv hosil bo'ladi.
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari va Hukumatlarining siyosiy
hohish-istaklari ko'p sonli Kelishuvlarda (1993 yil mart, 1994 yil yanvar, 1999 yil aprel, 2002 yil avgust) aks etgan bo'lsada, 2000-2001 suv tanqis yillari, Amudaryoda, hamda syersuv ikki yildagi tajriba, ayniqsa Sirdaryo bo'yicha mavjud tizimning mukammal emasligini ko'rsatdi.
O'zbekiston RespuЫikasi Prezidentining «Transchegaraviy ochiq
suv oqimlari va xalqaro ko'llarni muhofaza qilish hamda foydalanish bo'yicha Konventsiya»ga (1992 yil 17 mart, Xelsinki) va «Xalqaro ochiq suv oqimlaridan kemalar qatnamaydigan turda foydalanish to'g'risidagi Konventsiya»ga (1997 yil 21 may, Nyu-York) O'zbekiston RespuЫikasining qo'shilishi bo'yicha «Xalqaro shartnomalarga qo'shilish to'g'risida» gi 2007 yil 9 avgustdagi PQ-683-sonli qarori qabul qilindi.
Mintaqada suvlarni transchegaraviy boshqarishda, daryoning quyi oqimida joylashgan hududlarda suv taqchilligi sezilmoqda. Suvlami transchegaraviy Ьoshqarishda yuqorida joylashgan mamlakatlar hatti harakatlarining kelishilganligiga bog'liq bo'lgan holda, xalq xo'jaligini rivojlanishiga, gidroenyergetik inshootlarningn ish rejimiga, yuqorida
joylashgan sug'orish inshootlarining sug'orma yerlariga suvni etkazish rejimiga rioya etilishiga, daryo oqimi bashorati to'g'riligiga bog'liq
holda o'z tasirini ko'rsatadi.
Yerda har yili atmosfera havosiga 15 dan 75 mln. tonnagacha chang ko'tariladi. Shu Ьilan Ьir vaqtda.. Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlaming tanazzulga uchrashi va cho'llanish suratlari o'sib bormoqda.
Orol dengizi va Orolbo'yi muammolari yuzasidan yuzlab mahalliy va xalqaro loyihalar taklif qilingan. Bu loyil1alarni umumlashtirib, ularni asosan ikki turga bo'lish mumkin. Birinchisi «Ichki imkoniyatlardan kelib chiqib Orolni saqlab qolishga qaratilgan loyihalar» bo'lsa, ikkinchisi «Orolga suvni tashqaridan olib kelishni taklif qilish haqida»gi loyihalardir.
151
lchki .imkoniyatlardan foydalanib, Aydar-Arnasoy ko'llar tizi midagi, Sariqamisl1, Dengizko'l, To'dako'l va boshqa ko'llarning tashlama suvlarini Orol dengiziga oqizish, kollektor-zovur suvlarini Orol dengiziga alohi'da o'zan Ьilan olib borish, ikki daryo oralig'ida Surxondaryodan to Orolgacha «Sho'rdaryo» deb ataluvchi, kollektor zovur suvlarini yig'ib oluvchi Bosh tashlama kollektorini qurish, gidromelioratsiya tizimlarini samaradorligini oshirish, sug'orish mada niyatini yaxshilash, suv resurslarini foydalanish, sug'orish tizimlarining foydali ish koeffitsentlarini oshirish, suv resurslarini hududiy taqsim lasl1, tejab tyergab foydalanisl1, pullik suvni joriy etish, sug'oriladigan yerlar maydonini barqarorlashtirish, yerlarni kapital planirovkasi (Ьir nishaЫikda tekislash)ni amalga oshirish, Markaziy Osiyo davlatlari o'rtalarida suv taqsimotini Ьirinchi navbatda Orol dengizi ehtiyojini hisobga olgan holda uning sathini barqarorlasl1tirishni ko'zda tutuvcl1i loyihalar taklif ctilgan.
Orol dengizini saqlash va tiklashda Rossiya okeanograf olimi V.Bortkining taklif etgan loyihasi bo'yicha ikkita yirik to'g'on qurisl1 taklif etiladi. Birinchi to'g'on dengizning shimoliy qismida bunyod qilinib, kichik Orolni katta Oroldan ajratib qo'yishni taklif etdi. lkkinchisiпi esa, janubda Ajiboy qo'ltig'ida barpo etish mo'ljallanadi. Bunday qilinganda dengizning maydoni Ьiroz kichrayib bug'lanisl1i kamayadi. Loyiha muallifi Sariqamish va Arnasoy ko'llari tizimidagi suvni ham Orolga olib borishni taklif etdi.
Mutaxasislarning ftkriga ko'ra, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishni taminlashda avvalam bor suv resurslari dan, ayniqsa aholi o'rtasida ichimlik suvidan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish yuzasidan tushuntirishlar olib borishda keng
jamoatchilikni jalb etish, targ'ibot va tashviqot ishlarini yanada jonlan tirish lozim. Shuningdek, mintaqada mavjud suv resurslaridan oqilona
foydalanish va ularni muhofaza qilishda Markaziy Osiyo mamlakatlari o'zaro harnkorlikdagi maqsadga yo'naltirilgan ekologik siyosat va ilmiy, huquqiy, moliyaviy hatpda texnologik bazasini mukammal rivojlan tirishlari zarur bo'ldi.
Orol bo'yidagi aholiga amaliy yordam ko'rsatish, qo'shimcha ish joylarini ko'paytirish, ularni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qo'llab
· " 1atlas!1 hududlarni tuz va chang-to'zonlardan himo:v c.ilis!1
maqsadida Orol dengizining qurigan tuЬida saksovul, chyerkez va boshqa o'simliklarni ekish o'simlik va hayvonot olamini tiklash, gidrotexnik inshootlarning barqaror ishlashini taminlash, baliqchilikni
152
153
tiklash va dengiz qirg'oqlari bo'yida lokal suv havzalari barpo etish borasidagi loyihalarni amalga oshirilishiga to'la-to'kis yerishish.
Tabliy muhit holatining inson tasirida o'zgarishi, jonli va jonsiz
komponentlarga kuchli antropogen tasir mahalliy, mintaqaviy va umumjahon ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Jumladan, shu kabi tasirlar natijasida mintaqadagi ekologik inqirozning eng xavfli nuqtasi hisoЫangan «Orol muammosi» vujudga keldi.
Bu haqda quyidagi ma'lumotlar fikrimizni isbotlaydi. Oxirgi 40-45
yil davomida Orol dengizi sathi 22 metrga pasayib ketdi, akvatoriya maydoni 6 martadan ziyodga kamaydi, suv hajmi 10 baravargacha (1064 kub km dan 115 kub km) kamaydi, suv tarkibldagi tuz miqdori l l 2g/l gacha, Orolning sharqiy qismida esa 280g/I gacha etdi. Orol dengizi deyarli «o'lik» dengizga aylandi. Qurib qolgan tubl maydoni 4,2 mln. gektarni tashkil etib, tutash h,щtudlarga chang, qum-tuzli ayerozollarni tarqatish manbaiga aylandi. Bu yerda har yili atmosfera havosiga 80 dan 100 mln. tonnagacha chang ko'tariladi. Shu Ьilan Ьir vaqtda, Amudaryo va Sirdaryoning deltalarida yerlarning tanazzulga uchrashi va cho'llashish suratlari o'sib bormoqda.
Avval dengiz yirik transport, baliqchilik va boshqa xo'jalik ham iqlim ahamiyatiga ega edi. Bugungi kunda Orol dengizini o'rnida asosan
6 ta qoldiq ko'llar hosil bo'lgan. Orol dengizining qurib ketgan
yerlaridan shamol orqali havoga tuz va chang ko'tarilib, yuzlab kilometr hudud-Iarga tarqalmoqda. Bu nafaqat Orolbo'yi, balki undan uzoq qurg'oq-chilikni keltirib chiqarmoqda. Orolning qurigan tubldan ko'tarilgan chang-to'fonlari ilk bora 1975 yili kosmik tasvirlar natijasida aniqlan-gan, hozirda esa ular oddiy holga aylangan. O'tgan asrning 80- yillaridan boshlab bunday to'fonlar yiliga 90 kungacha cho'zilgan.
Mutaxasislar fikricha, Orol шuammosi kelib chiqishiga quyidagi
omillar asosiy sababchi bo'lgan:
-ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish strategiyasini noto'g'ri tanlangani. Bu omilning hudud tablatiga, xo'jaligiga va ijtimoiy muno sabatlariga uzluksiz cho'zilgan salbly tasiri;
:,
-tuproqning murakkab mexanik tarkibl gidrogeologik va geomorfologik sharoitlar hisobga olinmaganligi;
-sug'orish va gidrotexnik inshoot tizimlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish sifatining past darajadaligi;
-qabul qilingan sug'orish meyorlarida tuproq va qishloq xo'jalik
o'simliklarining o'ziga xos xususiyatlari hisobga olinmaganligi va boshqa sabaЫar.
154
Ko'pgina korxona va ishlab chiqarish muassasalarining tabliy xomashyolarining etishmasligini natijasida ishsizlik, aholini past turmush darajasi kaЬi muammolar vujudga keldi.
Orol dengizining qurishi natijasida mahsuldorligi yiliga 45 ming
tonnagacha ovlangan baliqchilik sanoati, tub aholining doimiy hayot manbai Ьo'lgan ovcbllik va mo'ynachilik sohalari inqirozga uchradi.
Amudaryo quyi qismidagi o'simlik dunyosi siyraklashdi, bazi
o'simlik turlari umuman yo'qolib ketdi, yoki yo'q bo'lish arafasiga kelib qoldi. Daryo qirg'oqbo'yi to'qayzorlari qisqarib ketdi, bu esa o'z navbatida hayvonot dunyosiga ham salЬiy tasir o'tkazmoqda.
Noyob va kamayib borayotgan hayvon va o'simlik turlarini
saqlash maqsadida 2006 yilda nashr etilgan Qizil kitoЬida o'simlik larning 305 turi (1983 yilda 163 turni, 2003 yilgi nashrda 301 tur) va
hayvonlarning 184 turi (1984 yil 63 tur, 2003 yilgi nashrda 184 tur)
kiritilgan.
Orolbo'yi mintaqasi endemik turlaridan kamyoЬlik darajasi 2 bo'lgan turlardan: Qoldiqtog' astragali (Astragel remanens Nablyev), Oqtog' chalovi (Stipa aktauensis Roshev), Mayda moviygul (Lappula parvula Nablyev et Zak), Yuraksimon torol (Lepidium subcordatum Botsch. Et Vved), Buze lolasi (Tulipa buhseana Boiss), Sug'd lolasi (Tulipa sogdiana Bunge), Qadahsimon sutlama (EuphorЬia sclyero cyathium Korov. et М.Рор.), Vvedenskiy oligoxetasi (Olitgohaeta vve denskyi Tschyerneva), Bunge takasoqoli (Scorzonyera bungle Krash. Et Lipsh.), kamyoЬlik darajasi 3 bo'lgan O'zbekistonning shimolidagi relikt tur Xiva sho'ragi (Salsola chiwensis V.Pop.) O'zbekiston RespuЫikasi Qizil kitoЬiga kiritilgan.
Agar, 1970 yil Xorazm viloyatida sho'rlanmagan va kam sho'r langan yerlar 86 foizni tashkil etgan Ьо'\sа, 1990 yilga kelib bu ko'rsat kich 69 foizga tushdi. Hozirgi kunda Qoraqalpog'iston RespuЬlikasining
umumiy sho'rlangan yer maydoni 90 foizdan ko'proqni tashkil etmoqda.
RespuЫikamizda Orol dengizi havzasining ekologik holatini sog'lomlashtirishning Ьir necha yilga mo'ljallangan aniq harakat das turiga asosan Qoraqalpog'iston shaharlari, ko'pgina tuman markazlari, shuningdek, yirik qishloqlar ichimlik suvi va tabliy gaz Ьilan taminlandi. Qolavyersa, respuЫikada o'rmon xo'jaligini rivojlantirishga, ko'chma qumlarni mustahkamlash choralarini ko'rishga qarshi Orolning qurigar tublda saksovulzorlar barpo etish uchun katta ahamiyat byerilmoqda.
O'zЬekiston RespuЫikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 3
apreldagi 162-sonli «Orol bo'yi genofondini muhofaza qilish xayriya
155
jamg'armasini tuzish haqida»gi qarori qabul qilindi. Unga ko'ra Orol bo'yi atrof-muhitini va aholi sog'lig'ini mustahkamlash va ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan vazifalar Ьelgilab byerilgan.
Qoraqalpog'iston RespuЬ!ikasi hukumati, Qoraqalpog'iston Res puЫikasi Tablatni muhofaza qilish Davlat qo'mitasi Ьilan ВМТ ning Taraqqiyot Dasturi hamda Global Ekologik Jamg'armasining ko'magi
Ьilan «Amudaryooing quyi qismi Qoraqalpog'iston RespuЬlikasida to'qay o'rmonlarini saqlab qolish va muhofaza qilinadigan hududlar tizirnini mustahkamlash» bo'yicha o'rta miqyosli loyihasi ish olib bormoqda.
О' zbekiston RespuЬlikasi tomonidan xilma-xillikni saqlash, ko'chib yuruvchi yovvoyi hayvonlar turlarini muhofaza qilish bo'yicha Konventsiya, xavfli chiqindilami chegaralar orqali o'tish va ulami yo'q
qilish bo'yicha nazorat haqidagi Bazel Konventsiyasi, ozon qatlamini muhofaza qilish haqidagi Vena Konventsiyasi va ozon qatlamini
buzuvchi moddalar haqida bayonnoma va unga tuzatishlar, yo'qolib Ьorayotgan yovvoyi flora va fauna turlari Ьilan xalqaro savdo qilish haqidagi Konventsiya bo'yicha belgilangan majburiyatlarini bajar moqda. Jumladan, ВМТ ning Taraqqiyot Dasturi (PROON) Ьilan hamkorlikda va GEF jshtirokida Ьioxilma-xillikni muh9faza qilish va suvli-botqoq joylarda ulami qo'llash maqsadida aniqlash ishlari olib borilmoqda. Undan tashqari respuЫikamizda noyob jonivorlami saqlab qolish bo'yicha katta loyihalar (xalqaro tablatni muhofaza qilish tashkilotlari ishtirokida) amalga oshirilmoqda.
Qoraqalpog'iston RespuЬlikasi qishloq va suv xo'jaligi vazirligi Ьilan Gyermaniyaning О' zbekistondagi texnik hamkorlik jamiyatining loyihasi asosida Orolning qurigan tublda 2000-2006 yillarda 8000 ga yaqin maydonda saksovulzor barpo etish ishlari 30450 ga qilib bajarildi.
Orol mintaqasida ekologik muhitni yaxshilash maqsadida Global ekologik fondi loyihasining 2000-2008 yillarda mo'ljallangan loyihasi
asosida 10000 ga yaqin maydonda saksovulzor barpo etish belgilangan bo'lib, hozirgi kunda esa ushbu loyiha asosida 17211 ga yaqin
maydonda saksovulzor barpo etish ishlari amalga oshirildi.
Qoraqalpog'iston RespuЬlikasining o'rmon xo'jaliklari tomonidan Orolni qurigan tublda 2005 yilda 20678 ga, 2006 yilda 14962 ga, 2007 yilda esa 16000 ga maydonda saksovulzorlar barpo etildi.
Tablatimizni asrash uni muhofaza qilish, tablatdan oqilona foydalanish va jamiyatda ekologik madaniyat va ekologik ongni
156
rivojlantirish nafaqat tablatni muhofaza qilish organlari ishi, ba\ki shu zaminda yashayotgan har Ьir insonning burchidir.
1960-1965 yillarga qaraganda orl dengizining suv satxi 22 metrga pastlashdi, egallab turgan suv maydoni 3,8 martaga kichraydi. 1960
yillarda orl dengizidagi suv hajmi 1064 km3 bo'lgan bo'\sa xozigi paytda suv hajmi bor-yo'g'i 115 km3 ga tushdi. Suvdagi tuz miqdori ko'payib Ьir metrida 72mg gacha etdi. Bir paytlar katta hudud suv Ьilan to'la bo'lganda g'arbly-shimoliy tomonlardan kelayotgan sovuq havoni qish mavsumida isitib RespuЬ\ikaga o'tkazar edi bugun ana shunday shimol maydonidan mahrum bo'lindi. Qish payt\ari Orol dengizi
hududidan chiqadigan bug'lar shimol va g'arbdan keladigan sovuq havo
Ьilan aralashib haroratni Ьir necha *S ga isitar edi. Bugun Orolning 4 mln gektardan ziyod maydon (Ьir vaqtlar zilo\ suvlar to'lib turgan) qum va tuzli zrarli hududga aylandi. Endi bu yerdan uchgan qum va tuzlar qancha joylarga zarar keltirmoqda. Orolning qurigan, suvsiz qolgan tubl 4 mln gektar bo'lgan, RespuЬ\ika 26 mln oziq ovqat Ьilan ta'minlash uchun foydalaniladigan sug'oriladigan yerlar hajmi 4 mln gektardan ziyodroqdir. 4 mln gektardan ziyod Orolning qurigan tubldan bugun chang va tuzlar uchib yotmoqda, bularni tasvirlash juda qiyin.
Tablatni qo'riqlash qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra har yili
atmosferaga 15-75 mln tonnagacha chang va tuz uchib chiqib dunyo Ьо'у\аЬ tarqalib ketmoqda. Yilning hamma faslida buday Ьo'mli kunlarni Ьir necha xafta mobaynida to'xtovsiz havoda chang va qum bo'ronlari aylanganini ko'rish mumkin.
Osmonga ko'tarilayotgan chang va tuzli bo'ronlar yaqin va uzoqdagi yerlarga yog'ilib ulami ifloslantirib yubormoqda. O'zbekiston o'simlik o'stirishi mumkin bo'lagan yer yuzi kam, ammo Qora
qalpog'iston RespuЬ\ikasi va Xorazm viloyatidagi barcha yerlar sho'rlanib bo'ldi. Markaziy Osiyodagi yagona katta suv havzasining
qurib borishi unda yashayotgan 36 mln odam uchun katta falokatdir. Shuni aytish lozimki 35 _mln aholida 26 mlni RespuЬ\ikamiz hududida yashab umr kechiradi. Orolning qurib borisl1idan Markaziy Osiyo RespuЬ\ika\ari ichida hech qaysi RespuЬlika Ьiz kabl asorat ko'rmaydi. Shuning uchun O'zbekiston RespuЬ\ikasi Prezidenti I.Karimov 1997 yil ВМТ Bosh AssamЬ\eyasining 48-50 sesiyalarida hamda Markaziy
Osiyo davlatlarining Almati deklaratsiyasida Orol dengizi xavfi bugun xalqaro ahamiyatga ega bo'lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolan1i k.:!tiri_, chiqarishini ta'kidladi.
,
1
\
157
|
