Tuproqni iOoslanishini kuzatish
Insonning o'zi va unga zarur Ьo'lgan oziq-ovqat, texnika, havo yoki kislorod, suv hamma-hammasi hosil Ьo'ladi, u yoki bu shaklga o'tadi. Demak tuproq inson va uning 7.аП11" Ьarcha omillarining onasi hisoЫanadi, shuning uchun uni toza saqlashimiz lozim. Tuproq toza Ьo'lar ekan unda o'suvchi o'simlikdar toz.a mahsulot byeradi, chunki o'simliklar byeradigan maxsulotni Ьiz to'g'ridan to'g'ri yoki hayvonlar orqali iste'mol qilamiz. O'simlik o'zi Ьilan tuproqdan ko'pgina mahsulotlarni olib chiqadi, shu tariqa Ьizning organizmimizga og'ir metallar va kimyoviy zaharlar kelib tushishi mumkin.
Tuproqdagi ko'pgina modda suv orqali o'simliklarga, hayvonlarga va Ьizning organizmimizga o'tishi mumkin. Shuningdek, ayrim zaharli moddalar tuproqdan parlanib atmosferaga chiqadi va yana qaytib tuproqqa tushadi.
Tuproqqa inson tomonidan juda ko'p turdagi kimyoviy zaharli moddalar o'simliklardan yuqori hosil olish uchun, kasalliklarga,
hasharotlarga qarshi kurash, ularni o'stirish maqsadlarida byeriladi. Aslida tuproqni sanoat chiqindilari, oqovalar, atmosferadan tushgan turli xil kimyoviy moddalar ham etarli miqdorda ifloslantiradi. Biz shu tariqa ifloslanishni davom ettirsak oxir oqibat bu narsa insonni qiyin ahvolga
solib qo'yadi.
Tuproqni eng ko'p ifloslantiruvchi Ьir qator kimyoviy moddalar guruhiga pestitsidlar kirib ular Ьir necha guruhga Ьo'linadi:
Insektitsidlar - bular zararli hasharotlarga qarshi ishlatiladi.
GyerЬitsidlar - bular dalada o'sgan Ьegona o'tlarni yo'q qilishda foydalaniladi.
Fungitsidlar - bular kasallik chiqaruvchi zamburug'larni yo'q
qilishga yordam byeradi.
Fumigant va renallentlar - bular qishloq xo'jalik o'simliklarining hosildorligini oshirishda foydalaniladi.
AIЬatta yuqorida sanab o'tilgan pestitsidlardan foydalanish qishloq xo'jalik o'simliklarining hosildorligini 50-60% gacha oshiradi, kimyo viy moddalarga qilingan harajatjuda kam Ьo'lib, umumiy harajatning 4-
5% ini tashkil qiladi. Bugungi rivojlanish jarayonida ularsiz qiahloq
168
xo'jalik o'simliklaridan yuqori hosil olib bo'lmaydi. Pestitsidlaming hamma turli Ьiologik aktiv moddalar bo'lib ular atrof muhit himoyasiga albatta zararli ta'sir ko'rsatadi.
Bugungi kunda tuproqda pestitsidlarning miqdorini nazorat qilib borish usullari mavjud, rivojlangan har Ьir mamlakatda tuproq tarkiЬini unda kimyoviy moddaning ruxsat etilgan me'yorda bo'lis11ini teksl1irib boriladi.
TaЬiatni himoya qilish qo'mitasi 2006 yil ma'lumotlariga ko'ra qishloq xo'jaligida kimyoviy moddalardan foydalanish hajmi ancha kamaytirilishiga qaramay (oxirgi 10-12 yil davomida pestitsidlar va minyeral o'g'itlardan foydalanish 3-4 barobarga kamaydi), zaharli mod dalar qoldiq miqdori Ьilan tuproqni ifloslanislli keskinligicha qolmoqda.
«Uzgidromet» tonюnidan har yili respuЬlika asosiy qis111oq xo'jaligi hududlarida xlororganik pestitsidlar (DDT) va uning metaboliti DDE, izomyerlar (GXSG), fostoorganik pestitsidlar (fozalon, fosfomid, tiodan), gyerЬitsidlar (treflan, dalalon) va defoliantlar (шagniy xlo1·at) qoldiqlari miqdori Ьilan tuproqni ifloslanis11ini kuzatish (monitoringi) ishlari olib borilmoqda.
«Uzgidromet» ma'lumotlari bo'yicha 1999 yildan 2004 yillar davomida DDT yig'indisi qoldiq miqdori (QM) Ьilan ifloslanish o'rta clia darajasi pasayishi kuzatilшoqda. Olingan шa'lumotlarda STCHK>1 oshiqligi soni 39,2% dan 21,1% gacha kamaydi, ifloslanish o'rtacha darajasi esa STCHK (yo'I qo'yilishi mumkin bo'lgan chegaraviy kontsentratsiya) dan kam bo'ldi va 0,85 STCHK ni tashkil etadi.
Tuproqni QM yig'ndisi DDT ifloslanish darajasi (lokal uchast
kalarda) eng yuqori ko'rsatkichi Farg'ona viloyatida kuzatilishi davom etib kelmoqda va 2,6 - 6,1 STCHK ni tasl1kil etadi (4.2.6-jadval). Qashqadaryo viloyatida DDT yig'indisi QM o'rtacha darajasi 2,3 STCHK. Andijon viloyatida -2 STCHK, Surxondaryo viloyati -1,8 STCHK, Toshkent viloyati -1,6 STCHK, Buxoro viloyati 11 STCHK, qolgan viloyatlarda DDT yig'indisi va QM darajasi STCl1K dan yuqori emas. Treflan, tiodan, fosfomid, fozalan va QM tuproq ifloslanishi barclia viloyatlarda STCHKdan yuqori bo'lmagan.
Toshkent, Chi1·chiq, Qo'qon, Samarqand, Bekobod, Namangan va Andijon shaharlari atrofida sanoatdan kelib chiqadigan toksikantlarning tuproqdagi miqdori tekshirilganda belgilangan me'yordan ortmadi. O'zbekiston RespuЫikasi TaЬiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi 1999 yildan boshlab ifloslantiris\1 manbalari monitoringi (IMM) Dasturi bo'yicha tuproqni ifloslantirish manbalarini kuzatib boradi. SoЬiq
169
qishloq xo'jalik aviatsiyasi ayerodromlari, zaharli moddalar ko'milgan joylar, minyeral o'g'itlar va zaharli kimyoviy vositalar omborlari, neft mahsulotlari bazalari, sanoat korxonalari hamda ob'yektlarga yaqin bo'lgan hududlar, xalq xo'jaligida foydalaniladigan yerlar IMM ob'yektlari hisoЫanadi.
RespuЬlika hududida 13 ta zaharli kimyoviy moddalar qabris tonlari mavjud, u yerlarda foydalanish taqiqlangan zaharli kimyoviy vositalar va minyeral o'g'itlar hamda muddati tugagan zaharli kimyoviy
vositalar - DDT, GXSG, butifos, xlorofos, magniy xlorad, propinat natriy, gyerЬitsidlar hamda zaharli kimyoviy vositalar idishlari ko'milgan. ular hajmi tahminan 9 ming tonnani tashkil etadi. Zaharli
kimyoviy moddalar qabristonlarida ulami ko'mish deyarli barcha joylarda zaharli kimyoviy vositalami saqlash sharoitlari belgilangan talaЫarga javob byermaydi. Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Xorazm viloyatlardagi zaharli kimyoviy moddalar qabristonlari lюlati
alohida tashvishlantiradi, bu yerlarda qo'riqlash. to'siqlar va ogohlantiruvchi belgilar yo'q hamda zaharli kimyoviy moddalar
ko'rnilganjoylarga begona insonlar kirish hollari mavjud.
Ayrim hollarda zaharli kimyoviy moddalar qabristonlarida va ularga yaqin yerlarda aholi tomonidan uy hayvonlarini boqish, zaharli kimyoviy vositalarni qazib olish hollari mavjud. Barqaror organik ifloslantiruvchilar (В01) guruhiga kiruvchi pestitsidlar ko' milgan yerlar katta tashvish uyg'otmoqda. Кimyoviy moddalar bu guruhi parchalanishi qiyin va Ьioakkamulyatsiya xususiyati Ьilan namoyon bo'ladigan zaharlash xususiyatiga ega moddalardir. Ayrim tur kimyoviy moddalar to'liq parchalanib ketishi uchun 50 yil ham yetmaydi. Shuning uchun bu narsalarga juda ehtiyot bo'lib barcha xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda ish olib borish zarur.
(Milliy ma'ruza. 2006 yil.)
24-jadval
|
