|
XII. ВОВ. DUNYoDAGI DEMOGRAFIK MUAMMOLAR
|
| bet | 96/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org215
XII. ВОВ. DUNYoDAGI DEMOGRAFIK MUAMMOLAR
12.1 Bugungi kundagi ekologiya va demografik holatlar
Уer sharida bugungi kunda odam duch keladigan ikkinchi global muammo aholi ko'payib borishi va uning uchun zarur shart-sharoitlar
yaratilish muammosidir. ВМТ ma'lumotlariga ko'ra, Yer sharida 2025 yilga borib, 8 mlrd. odam yashaydi. Ularga suv, ozuqa va quyosh nuri zarur. Ammo Yer bularni hammaga Ьirdek etkazib byera olmaydi.
Odam o'z ehtiyoji uchun yangi zavod, fabrikalar qurmoqda, yerlarni o'zlashtirib, o'rmonlarni payxon qilmoqda, kesmoqda. Bu kaЬi harakat-lar taЬiatga juda katta zarar keltiradi, bu zaraming o'mini hech qachon to'ldirib bo'lmaydi. Keyingi 50 yilda o'mюnlaming yarmi kesilib, o'zlashtirilib yuborildi.
Demografik muammolar dunyo mamlakatlari tomonidan tan olindi.
«Demografiya» atamasini 1855 yilda frantsuz olimi A.Giyar fanga kiritdi. Demografiya aholining tarkiЬi, o'sishi, joylashish qonuniyatlarini o'rganadi, aholishunoslik nazariyasini, aholishunoslik siyosatini ishlab chiqadi. Shuningdek, tug'ilish, ko'payish, o'lish, irqiy, til, migratsiya va urbanizatsiya darajalarini o'rganib, hisobga olib boradi.
1988 yilda AQSh milliy geografiya jamiyati «Yer kurrasi xavf ostida» nomli haritani bosmadan chiqardi va odamlar soni o'ylovsiz darajada ko'payib borayotganligini isbotladi. Hona sapiens-aqlli odam
bor-yo'g'i 100 ming yil davomida yashayotgan bo'lsa ham u o'zi yasl1ayotgan planeta taqdiriga xavf sola boshladi. XVIII asr o'rtalarida planetamizda bori yo'g'i 800 million odam yashagan bo'lsa, 1820 yilga kelib, yerliklar 1 milliardga etdi. 1927 yilda 2 milliard, 1959 yilda 3
milliard, oradan 1,5 yil o'tgach 4 milliard, 1987 yilda 5 va 2000 yilda 6 milliarddan oshdi. Agarda bu boradagi o'sish yana ikki asr shunday davom etsa, Yer sharida aholi zichligi hozirgi Moskva shahri alюlisi
zichligi darajasida bo'ladi.
ВМТ ma'lumotiga ko'ra, Yer sharida 2025 yilda aholi soni 8,3 milliardga etadi. Hozirgi kunda yiliga 130 mln. odam tug'ilib 50 mln. odam o'lmoqda, o'rtacha ko'payish 80 mln kishini tashkil qilmoqda.
Odam asossiz ko'payib borayotgan mamlakatlar Osiyo, Afrika va
Lotin Amyerikasi mamlakatlari hisoЫanadi. Bu mamlakatlarda Ьir kunda alюli soni 0'1·atcl1a 254 mingta ko'paynюqda. Ko'payayotgan
216
aholining 40-50 foiziпi yosh bolalar tashkil qiladi. Saпoati .1·ivojlaпgan mamlakatlarda aholining ko'payisl1i juda cheklangan. G'arЬiy Evropa mamlakatlari aholisining sanoat tovarlari va tabliy zahiralardan foydalanish darajasi bu hududdagi boshqa mamlakatlarga qaraganda 1О marta ziyod.
ВМТ- AQSh, G'arЬiy Evropa va Yaponiya aholisining iste'mol
ehtiyojlariga qarab «oltin milliardyerlar» deb ataydi. Bu mamlakatlar aholisi eng yuqori qulaylikka ega sharoitlarda yashovchilar jumlasiga kiradi. AQShda taЬiiy zahiralar juda kam qoldi, neft konlari 7 yilda, tabliy gaz 5 yilda, ko'mir 18 yilda tugashi taxmin qilinmoqda.
1984 yilda dunyoda donning yalpi miqdori 1 martaga oshgan
bo'lsa, odam soni 2 martaga oshdi. Oziq-ovqat mahsulotlarini ko'pay tirish imkonlari juda kam. Och odamlar kundan-kunga oshib bormoqda. Ularning soni 1970 yilda 460 mln.ga 1990 yilda 550 mln.ga etdi, 2005 yilda esa 650-660 mln.dan oshdi. Har kuni ochlikdan 35 ming, Ьir yilda 12 mln. kishi o'ladi.
Dunyoni odamlardan tashqari avtomoЬillar, traktor, mototsikl va samolyotlar ham egallab bormoqda. 250 million ta avtomoЬil, 6 mln.
aholiga zarur bo'lgan kislorodni talab qiladi. Agarda rivojlanish shu yo'sinda Ьorsa, yana 2 asrda atmosferada kislorod mutlaqo tugaydi.
Hozirgi kunda odamlar kambag'al, rivojlanmagan mamlakatlardan G'arbdagi, Evropadagi ilg'or mamlakatlarga va AQShga qarab bor
moqda. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda ham ishsizlik darajasi yuqori, aholi judayam kam ish haqiga ham rozi bo'lib ishlashmoqda.
Keyingi paytlarda intelektual imigratsiya yoki aqllilaming boshqa
hududlarga chiqib ketishi juda ko'p mamlakatlarda kuzatilmoqda. Ziyolilar, olimlar isl1 haqi kamligidan boshqa mamlakatlarga ketib qolmoqdalar. Bu esa xalq xo'jaligiga saIЬiy ta'sir ko'rsatadi.
Maltus nazariyasi
Tomas Robyert Maltus (1766-1834 у.у.) o'z davrining buyuk olimlaridan bo'lib, dunyoda aholi uzluksiz ko'payib borishi mehnatkash odamlarning qasl1sl10q, kambag'al yashashiga sharoit yaratadi, Yer odamlami to'liq boqa olmaydi, degan to'xtamga keldi va bu haqidagi fikrlarini batafsil asoslab, 1798 yilda yashirin nom Ьilan bosib chiqardi.
Maltus o'z kitoЫarida, yerdagi odam soni geometrik progressiya Ьilan, oziq-ovqat va unga boshqa zarur zahiralar arifmetik progressiya Ьilan oshib boradi, deydi. Odam sonining qanday kamaytirish haqida lom-mim demagan. Olim o'z ishlarda l1ech kimni sevmaslikni, bevalikni va kechki nikohlami tavsiya qilgan. Maltus nazariyasida Ьir narsa: odam
217
218
qanchalik ko'paysa, ishchi kuchi orasida tanlov, saylab olish imkoni shunchalik kengayishi ta'kidlanadi.
Maltus nazariyasi kitob • holida e'\on qilinganidan hozirgacha olimlaming ayritn guruh tomonidan tanqid qilinmoqda, ayrimlaming esa
e'tiЬorini ham tortmayapti. Umuman, Maltus nazariyasi- hozir ham qizg'in bahsu munozaralarga uchramoqda. Bunda ayrim gurublar kambag'allikni tablatning qonuni, deb e'tirof etishmoqda.
Turmush darajasini ko'tarish uchun aholi soni turg'unlashishi
lozim. Shundagina tabliy zahiralardan samarali foydalanish mumkin.
Aslini olib qarasak, rivojlanmagan mamlakatlarda yosh bolalar o'limi ko'p, odamlaming o'rtacha umr ko'rish davri qisqa, turli xil kasal\iklar, ayniqsa, spid kasalliklari keng tarqalgan. Tabliy ofatlar, qurol\i urushlar, qurollanish-bulaming hammasi odamlar qirilib keti shiga sabab bo'lmoqda.
Alюli sonini turg'unlashtirish uchun dastlab 1969 yilda ВМТ maxsus fondi Butun dunyo konfyerentsiyasini o'tkazdi. Bu fond kambag'al oilalarga dastlab 100 mln. do\lar, 1998 yilda 56,3 mln. dollar maЬ\ag' sarfladi. 1994 yili Qohira konfyerentsiyasi butun Afrika mamlakatlarida aholi turg'unligi borasida muhim hujjat qabt1\ qildi. Bu yerda 179 mamlakat vaki\lari uchrashib, 20 yilga mo'lja\langan aholishunoslikning barcha ziddiyatli masalalari e'tiborga olingan 16 bobdan iborat dastur qabul qilindi. Unda, xususan, tug'i\ish, o'lish, alюlining o'sish darajasi, urbanizatsiya va migratsiya, shuningdek, qish\oqlardan shaharga ko'chib kelayotganlaming muammolari, taЬiatni muhofaza qilish, qurolli urushlaming oldini olish va boshqa masalalarga alohida ahamiyat byerildi.
Dastuming XI bobl ta'lim, savodxonlik masalalariga bag'ish
langan. Unda dunyo ayo\larning 75 foizi savodsiz ekanligi, hamma bolalar va kattalar Ьilim olishga haqli, ularni o'qitib, o'zaro aloqa, nikoh, oila, tug'ilish, ovqatlanish va mehnatga o'rgatish zarurligi ilgari surildi. 1994 yilgi konfyerentsiyadan so'ng ko'pgina mamlakatlarda aholi o'rtasida tug'ilishni cheklash, rejalashtirish masalalariga e'tibor byerildi. Eng odami ko'p mamlakat Xitoyda tug'ilishni cheklash qonun Ьilan tasdiqlandi, Ьir oilada faqat Ьir bolaga ruxsat byerildi. Bu tartib faqat Tibet, Sintszyan va ichki Mongoliyaga tatblq etilmaydi.
Ta'kidlash kerakki, ushbu qonnunni amalga kiritish nihoyat og'ir kechdi, ammo hukumat bu borada keskin choralar ko'rdi.
Hindiston ham shu yo'ldan bordi va «Bir oilaga ikki-bola» shiori o'rtaga tashlandi. Ammo hindlarda tug'ilishni cheklash haqidagi qaror
219
yaxshi ishlamadi. Shuning uchun bu hududda ko'payish sur'ati susay madi aholi soni tez orada 1 mlrddan oshdi. 2030 yilda Hindiston bu borada Xitoyni quvib o'tadi. Lekin aholisi qasl1shoq, och, yalang'och, uysiz, ma'lum qismi ochiq maydonlarda yashaydi. Hindiston hukumati aholini bunday xorlikdan qutqarishi kerak.
Aynan shunday tadblrlar Bangladesh, Indoneziya, Yeron va Pokis tonda ham belgilandi, ammo ularda hech qanday natija byermadi.
Birma, Butan, Malayziya, Iroq, Liviya va Singapur mamlakatlari
rahbarlari aholi sonining o'sib borishini qo'llab-quvvatladilar. Afrikada demografiya siyosati mutlaqo samara byermadi. 1990 yilda Afrika aholisi dunyo aholisining 9 foizini tashkil qilgan bo'lsa, 2020 yilga borib, kelib 20 foizdan oshadi.
Mozamblkda yiliga 4,6 foizdan o'sayotgan bo'lsa, Afg'onistonda
bu boradagi ko'rsatkich 3,2 foizni tashkil etadi. Bu mamlakatlarda har Ьir onaning 8-1О tadan bolasi bor.
Rivojlangan Frantsiya, Gyermaniya, Daniya, Belgiya va Vengriyada tug'ishni qo·llaЬ-quvvatlovcl1i siyosat o'tkazilmoqda. Agarda oilada ikki va undan ko'proq bola bo'lsa ularga muayyan yordam byeriladi, hamda har xil imtiyozlar byeriladi.
Yana Ьir narsani aytish kerakki, keyingi paytlarda dunyo aholisi orasida nafaqaga ci1iqqan fuqarolar soni ko'payib bormoqda, odamlar
ning umri uzaymoqda, keksalar soni 1959 yildagiga nisbatan 2000 yilda 8 foizga ko'paydi.
Qaysi mamlakatda tug'ilish kamaygan bo'lsa, shu yerda aholining turmush tarzi oz bo'lsa-da yaxshilangani ma'lum.
Yer sharida aholining yarmi qashshoq. zo'rg'a kun kechiradi, kambag'allar soni uzluksiz oshib bormoqda.
Aholini oziq-ovqat mahsulotlari va uy-joy Ьilan ta'minlash masalalari
ham global masalalar hisoЫanadi. Umumiy hisoЫarga ko'ra, Yer hammani
Ьoqishi mumkin. Ammo buning uchun o'simliklarning kasalliklari, hashoratlari mutlaqo Ьo'lmasligiga, navlar yuqori hosil byerishiga oziq-ovqat aholi o'rtasida teng taqsimlanishiga yerishish zarur.
Hali demografik masalalar Ьo'yicha dunyoda juda katta tashviqot ishlari olib Ьorilishi va bu haqdagi Dasturga hamma Ьirdek amal qilishi zarur. Kelajakda odamlar o'zlari yashaydigan опа tablatni oziq-ovqat va demografik va boshqa barcha muammolari Ьilan qabul qilib oladilar va bu muammolarni ilmga asoslangan holda oqilona hal etish yo'lidan
boradilar.
|
| |
