|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 95/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.orgTekisliklarda yog'inlar asosan qishda va bahorda yog'adi. Yozda kuchli isitilgan cho'llar ustida quruqligi Ьilan ajralib turadigan kontinental tropik havo shakllanadi. Yog'inlar juda karn (yiliga 80---200 mm atrofida), lekin ulaming o'zgartiruvchanligi juda katta. Yog'inlar miqdoriga Orol dengizi deyarli ta'sir etmaydi, lekin tor qirg'oq bo'yi
zonasida namlik yuqori bo'ladi.
Tog'oldi hududlarida yog' in miqdori ortadi. Nam havo mas salariga ochiq bo'lgan tog' yonbag'irlarida 600---800 mm va undan ham ko'p bo'ladi. Tog'larda bahor oylarida qor ko'chkilari bo'lishi mumkin. Kuchli yomg'irlar tog'larda va tog'oldi rayonlarida sel toshqinlarini keltirib chiqaradi.
Iqlim o'zgarishi oqibatlarini baholash va moslashish yo'llarini
qidirish murakkab hamda ko'p qiттalidir. Bizni asosan suv resurslari Ьilan bog'liq bo'lganjiddiy muammolar kutmoqda. Shu Ьilan Ьirga ko'p masalalar ochiq qolmoqda. Kelajakda suvga Ьо'lgan talab qishloq xo'jaligining rivojlanishi va aholi soni Ьilan aniqlanadi.
213
\
lqlim muammosining murakk.aЬligi O'zbekiston va O'rta Osiyo regionidagi gi mavjud to'g'ri, teskari bog'liqliklar Ьilan aniqlanadi.
O'zbekistonda suv resurslari va qishloq xo'jaligi uchun iqlim o'zgarishiga moslashish choralari quyidagilarni qamrab oladi: suv xo'jaligi va irrigatsiya tizimlarini yaxshilash; qishloq xo'jaligi ekinlari turlarini o'zgartirish (qurg'oqchilikka chidamli navlar); agrotexnik
tadЬirlar muddatlarini o'zgartirish (ekin muddatlari va tuproqni qayta ishlash usullarini o'zgartirish).
Bu choralar iqlim o'zgarishining salЬiy oqibatlarini kamaytirishda
va uning ayrim ijoЬiy oqibatlari (masalan, karbonat angidrid kontsent ratsiyasining ortishi sharoitida fotosintezning jadallashishi)dan samarali foydalanishda muhim ahamiyat kasb etadi. Eng nozik rayonlar maslaan, keyingi Ьir necha o'n yilliklarda suv taqchilligini chuqur his etayot gan Orol bo'yicha yer va suvdan fodalanish rejalashtirish iqlim o'zga rishi oqibat\arini yumshatish murnkin.
O'zbekistonda iqlim o'zgarishiga moslashish, Ьirinchi navbatda suv resurslari va yer fondidan foydalanishni optimallashtirish Ьilan
►bog'liq bo'lib, quyidagilarni qamrab oladi:
suvni qat'iy tejash;
suv ta'minoti muammosini hal etish (suv omborlari va boshqa.);
suv xo'jaligi va irrigatsiya tizim\arini ta'mirlash;
qishloq xo'jaligida suvni tejash texnologiyasini qo'llash;
qurg'oqc11ilikka chidamli syerhosil navlarni qo'llash; degradatsiyaga uchragan yerlar, jumladan, shudgorlar va tabliy yay
lovlarni tiklash.
O'zbekistonning hozirgi iqlimi dinamikasini meteorologik kuzatish ma'lumotlarida asosida o'rganish natijalarining ko'rsatishicЬa, respuЫi kada katta tabliy o'zgarish Ьilan Ьir vaqtda, isish ham kuzatilmoqda. Buni hozirgi kunda kecliayotgan iqlirnning global isishiga javob reaktsiyasi deb Ьilish lozim.
Global issiq havo harorati va O'zbekistonda havo haroratining o'zgarishi tendentsiyasida o'xshashlik kuzatilmoqda. ХХ asrning 40 yillaridan boshlab isish global me'yorlari respuЬlika miqyosida kuza tilgan. Oxirgi yillarda O'zbekistonda ham sezilarli isish qayd etilmoqda. O'zbekiston hududidagi oxirgi o'n yillikdagi harorat rejimini issiq davrga mansub deb hisoЬlash mumkin.
RespuЬlikadagi deyarli barcha meteostantsiyalar misolida havo нarorati va yog'inlarning o'zgarishi o'rganildi. Toshkent stantsiyasida meteorologik kuzatisl11ar XIX asming oxiridan boshlangan. Oxirgi l 00
214
yillikda Toshkentda o'rtacha yillik havo harorati 1,2° S ga ko'tarilgan. Yog'inlar miqdorida esa ko'payish yoki kamayish tendentsiyalari kuza tilmagan, lekin yillararo tebranish amplitudasi ortgan.
Hozirgi zamon iqlimi haqidagi gap borar ekan, quyidagilami qayd
etish lozim: oxirgi o'n yillikda O'zЬekistonda butun kuzatishlar davomida eng issiq davr bo'lgan. Albatta, hozirgi kunda kechayotgan isish jarayonida iqlimning
instrumental respuЫikada tabliy tebra
nishlarinnig ham xissasi bor, lekin yildan - yilga ayniqsa ХХ asming 80-yillarida atmosferada S0 2 va boshqa issiqxona gazlari kontsent ratsiyasining o'sishi ko'rsatayotgan ta'siming tobora sezilarliroq bo'lganidan darak byeradi.
Bundan tashqari, Ьiz guvohi bo'layotgan isish hamma joyda tog' muzliklari maydonining qisqarishiga olib keldi. Pomir-Olay muzliklari ayerofotos'emka ma'lumotlari Ьo'yicha 1957 - 1980 yillarda 19% (113 km) suvini yo'qotgan yoki kamaygan. 2000 yilgacha bo'lgan davrda esa muzliklaming qisqarishi yana 14% ni tashkil etga11. Muzliklaming kamayish jarayoni yilning barcha faslida to'xtovsiz ravishda davom etmoqda.
lnson faoliyatining iqlimga ta'siri O'zbekistoning ayrim tuman
larida avvalo melioratsiya cho'lllashish oqibatida kuzatilmoqda, sug'or ladigan yerlarda, suv omborlari atrofida yozgi havo harorati pasayadi, namlik esa 10-15% ga ortadi. Lekin sug'oriladigan yerlar va vodiylar maydoni cho'llar va katta dashtlar egalllagan hududlarga nisbatan juda kichikdir. Shuning uchun ham ulaming regional iqlimga ta'siri kuchli emas, deyarli sezilmaydi.
Mahalliy iqlim o'zgarishining yana Ьir sababl Orol dengizi akvatoriyasining qisqarisllidir. Uning atrofidagi 100-250 km masofa oralig'ida iqlimning adirlashuvi, tuproqning shurlanishi kuchaymoqda. Bu yerda yangi cho'\ jonsiz tirk organizmlarsiz Orolqum paydo bo'ldi. Orol bo'yida mahalliy antropogen omillar ta'siri hisoblga harorat ko'tarilishi l,O-l,5°S ni tashkil etadi. Qadimgi qirg'oqbo'yi rayonlarida iqlimning kontinentallashuvi kuchaymoqda. Bu holat havo harorati kunlik amplitudasining yoz mavsumida 5 - 6°S ga oshganligini ko'rsatadi. (Mo'ynoq stantsiyasi).
O'zbekiston iqlimi, butun sayyoramizdagi kabl, turli miqyosdagi tebranishlami boshdan kechirmoqda bu tebranish\ar regional tsirkul yatsiya o'zgarishlari bl\an bog'liq bo'lib, o'z navbatida, sayyoramiz iqlimi tebranishiga mosdir. O'zbekistonda va umuman O'rta Osiyoda global isishning asosiy indikatorlari quyidagilar:
tungi haroratlaming kunduzgiga nisbata11 jada\ isishi sharoitida havo haroratining ko'tarilishi, yoki o'rtacha sutkalik haroratning ziyod bo'lishi;
yil davomida jazirama issiq davming uzayishi yoki uzun kunlar
sonining oshib borishi;
yuqori haroratlar takrorlanishining ortishi;
sovuq va qor qoplamli kunlar sonining qisqarishi;
tog'lardagi daryolami to'yintiradigan qor-muzlik resurslarining kamayishi;
tuproqlaming degradatsiyaga uchrashining oshib Ьorishi.
|
| |
