3
KIRISH
Sanoatda elektr energiyasidan keng ko‗lamda foydalanish yo‗lga qo‗yilgan-
ligi sababli, elektr toki ta‘siridan ro‗y berishi mumkin bo‗lgan baxtsiz hodisalar va
ulardan saqlanish, bugungi kunning dolzarb masalalari qatoriga kirib bormoqda.
Elektr toki ta‘sirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldindan sezishning
imkoniyati yo‗q. Shuning uchun elektr toki ta‘sirining xavfiga
qarshi tashkiliy va
texnik chora-tadbirlarni belgilash, to‗siq vositalari bilan ta‘minlash, shaxsiy va
umumiy muhofaza tizimlarini o‗rnatish nihoyatda muhim hisoblanadi. Umuman
olganda, elektr tokining ta‘siri faqatgina biologik ta‘sir bilan chegaralanib qolmas-
dan, balki elektr yoyi ta‘siri, magnit maydoni ta‘siri va statik elektr ta‘sirlariga
bo‗linadi. Bularni bilish har bir inson uchun kerakli va zaruriy ma‘lumotlar
jumlasiga kiradi. Elektr energiyani sanoatda va xalq xo‗jaligida keng qo‗llanishini
o‗sishi va kengayishi, elektr xavfsizligini ta‘minlash masalalarini qo‗yadi.
Darslikda talabalarga elektr toki va uning tirik organizmlarga ta‘siri,
elektr
toki ta‘siriga tushgan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish va jarohatlanishni
oldini olish, himoyalash, elektr xavfsizligi bo‗yicha texnik va tashkiliy tadbirlarni
qo‗llash, tezkor xizmat ko‘rsatish va ishlarni xavfsiz bajarish, himoya vositalari
hamda asosiy va yordamchi himoya vositalarini qo‘llash, xavfsizlik shiorlari va
belgilarini osishlar to‘g‘risida to‘liq ma‘lumot beriladi.
Talabalarga 1000 Voltgacha va undan yuqori bo‗lgan
kuchlanish ostidagi
elektr uskunalarni ekspluatatsiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalari bo‗yicha
bilimini berish, ular o‗z bilimiga suyangan holda amaldagi ishlarni xavfsizlik bilan
olib borishi va ish joylarini to‗g‗ri tayyorlashlari mumkin, baxtsiz hodisalar sodir
bo‗lganida jabrlanuvchiga amaliy birinchi yordam berish, shuningdek yurakni tash-
qaridan massaj qilish va sun‗iy nafas berish kabi ishlarni to‗g‗ri bajarishlari mum-
kin. Bundan tashqari amalda himoya vositalarini to‗g‗ri qo‗llashlari mumkin.
Elektr energiyani sanoat va xalq xo‗jaligida keng doirada qo‗llanilishi
asosan shaxslarning elektr qurilmalarni ko‗p ekspluatasiya qilish bilan bog‗liq.
Shuning uchun xavfsizlik savollari elektr qurilmalarda muhim o‗rin tutadi. Elektr
4
xavfsizlik masalalarini yechilishida xodimlar va boshqa shaxslarni kundalik ish
sharoitini
yaxshilanishi, ularning elektr qurilmalarni ekspluatasiyasida o‗zlarini
elektr toki ta‘siridan himoya tadbirlarini qo‗llashlari katta ahamiyatga ega. Hozirgi
sharoitda elektr xavfsizligi yutuqlarini hisobga olib yangi himoya vositalari yaratil-
moqda. Baxtsiz hodisalar sanoatda tekshirib ko‗rilsa, umumiy baxtsiz hodisalar
0,5-1,0% ga to‗g‗ri keladi. Elektr energetikada esa, bu 3,0-3,5% ni tashkil etadi.
Ishlab chiqarishda o‗lim holati bilan tugaydigan tok ta‘sirida tushib qolishlar 20-
40% ni tashkil qiladi (energetikada 60% gacha). 1000 Voltgacha bo‗lgan elektr
qurilmalarda esa, 75-80% ni tashkil etadi. Ushbu ma‘lumotlar «Elektr qurilmalarni
ekspluatasiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalari», "Iste‗molchilar elektr quril-
malarini texnik ekspluatasiya qilish qoidalari", "Iste‗molchilar elektr qurilmalarini
ekspluatasiya qilishda xavfsizlik texnikasi qoidalari", "Elektr
uskunalarida foyda-
laniladigan himoya vositalarini qo‗llash va sinash qoidalari", "Elektr qurilmalar-
ning tuzilishi qoidalari" va boshqa standart ko‗rsatmalarda keltirilgan.
Hozirgi kunda texnika taraqqiyotini elektr energiyasiz tasavvur qilish qiyin.
Texnikada elektr energiyani qo‗llanilishi, xizmat ko‗rsatuvchi xodimlarni elektr
tokidan jarohatlanish xavfini oshiradi. Ishlab chiqarishda elektr toki bilan bog‗liq
baxtsiz hodisalarni oldini olish maqsadida bir qator tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shulardan biri, «Elektr energetika uskunalariga xizmat ko‘rsatishda yuz bergan
baxtsiz hodisalar oqibatida jabbrlanganlarga shifokordan oldin yordam ko‘rsatish
bo‗yicha yo‗riqnoma»ni o‗rgatish hamda «Elektr energetika» yo‗nalishi talabalari-
dan esa, «Elektr xavfsizlik asoslari» fanini puxta o‗zlashtirish talab etiladi.
O‗quvchilar uchun qulaylik yaratish maqsadida
energetika sohasiga oid
qisqartirma va asosiy terminlar ham berilgan.
Mualliflar o‗z ilmiy maslahatlaridan bahramand etgan O‗zR FA akademigi
Q.R.Allayev, t.f.d., professorlar M.Q.Bobojanov, T.Sh.Gayibov, A.D.Taslimov,
F.A.Xoshimov, N.B.Pirmatov, t.f.n., dotsentlar D.A.Rismuxamedov, A.N.Rasulov,
T.X.Xakimov, A.X.Sulliyev hamda «O‗zdavenergonazorat» inspeksiyasi xodim-
laridan - t.f.n. S.S.Xoliqov, A.I.Usmonov va M.M.Po‗latovlarga o‗z minnatdor-
chiliklarini bildiradilar.
