1.3. Elektr tokining inson organizmiga ta‟siri
Elektr toki ta‘siridan inson organizmida termik (issiqlik), elektrolitik va
biologik o‗zgarishlar kuzatiladi.
Elektr tokining issiqlik ta’siri inson tanasining ba‘zi qismlarida kuyish, qon
tomirlari, asab hujayralarining qizishi sifatida kuzatiladi.
Elektrolitik ta’sir deb, qon tarkibidagi yoki hujayralar tarkibidagi tuzlar-ning
parchalanishi natijasida, qonning fizik va ximik xususiyatlarini o‗zgarishiga olib
keladigan holat tushuniladi. Bunda elektr toki markaziy asab va yurak tizimini
kesib o‗tmasdan tananing ba‘zi bir qismlarigagina ta‘sir ko‗rsatishda ro‗y beradi.
Inson organizmi asosan bioelektrik toklar yordamida boshqariladi. Elektr
tokining biologik ta’siri, bu tirik organizm uchun xos bo‗lgan xususiyat
hisoblanadi. Bu ta‘sir natijasida inson organizmidagi tirik hujayralar,
muskullarning keskin qisqarishi natijasida to‗lqinlashadi, organizmdagi bioelektrik
jarayonlarning buzilishi ro‗y beradi. Bunga tashqi muhitdan yuqori kuchla-
nishdagi elektr tokining ta‘siri, bu biotoklar tartibini buzib yuboradi va buning
natijasida inson organizmida tok urish hodisasi vujudga keladi. Ya‘ni,
boshqarilmay qolgan organizmda hayot faoliyatining ba‘zi bir vazifalari, nafas
olish tizimlari ishlarining buzilishi, qon aylanish tizimining ishlamay qolishi va
h.k. bajarilmay qoladi.
8
Elektr tokining inson organizmiga ta‘sirining xilma-xilligidan kelib chiqib,
umuman elektr toki ta‘sirini ikki guruhga bo‗lib qarash mumkin: elektr tokini
mahalliy ta‘siri va urishi.
Elektr tokini mahalliy ta’siriga: elektr toki ta‘siri natijasida kuyib qolish,
terining metallanib qolishini ko‗rsatish mumkin. Elektr toki ta‘siridan kuyish,
asosan organizm bilan elektr o‗tkazgichi o‗rtasida elektr yoyi hosil bo‗lganda sodir
bo‗ladi. Elektr o‗tkazgichdagi kuchlanishning ta‘siriga qarab bunday ku-yish
turlicha bo‗lishi mumkin, ya‘ni yengil kuyish - pufakchalar hosil bo‗lishi, hamda
og‘ir kuyish - hujayra va terilarning ko‗mirga aylanishidan
og‗ir asoratlarga olib
kelishidir. Elektr belgilari, bu terining ustki qismida aniq kulrang-och-sarg‗ish
rangli 1-5 mm diametrdagi belgi paydo bo‗lishi bilan bog‗liq. Bunday belgilar
odatda xavfli emas. Terining metallanib qolishida, erib mayda zarrachalarga
parchalanib ketgan metallar teri ichiga kirib qoladi. Bu holat elektr yoyi hosil
bo‗lganda ro‗y beradi. Ma‘lum vaqt o‗tgandan keyin bu teri ko‗chib tushib ketadi
va hech qanday asorat qoldirmaydi.
Elektr toki urishi to‗rt darajaga bo‗lib qaraladi:
I - muskullar keskin qisqarilishi natijasida odam tok ta‘siridan chiqib ketadi
va hushini yo‗qotmaydi;
II - muskullar keskin qisqarishi natijasida odam hushini yo‗qotadi, ammo
yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi;
III - muskullar keskin qisqarishi natijasida odam hushini yo‗qotib, nafas
olish tizimi yoki yurak urishi to‗xtab qoladi;
IV - klinik o‗lim holati, bunga insonga hech qanday hayot alomatlari
ko‗rinmay qoladi.
Klinik o‘lim holati - bu hayot bilan o‗lim
orasidagi ma‘lum oraliq bo‗lib,
ma‘lum vaqtgacha inson ichki imkoniyatlar hisobiga yashab turadi. Bu vaqtda
unda hayot belgilari: ya‘ni, nafas olish, qon aylanish bo‗lmaydi, tashqi ta‘sirlarga
farqsiz bo‗ladi, og‗riq sezmaydi, ko‗z qorachig‗i kengaygan va yorug‗likni
sezmaydi. Ammo bu davrda hali undagi hayot butunlay so‗nmagan, hujayralarda
ma‘lum modda almashinuv jarayonlari davom etadi va bu organizmning minimal
9
hayot faoliyatini davom ettirishga yetarli bo‗ladi, buning uchun tashqi ta‘sir
natijasida hayot faoliyatini yo‗qotgan organizmning ba‘zi bir qismlarini tiklash, uni
hayotga qaytarish imkoniyatini beradi.
Klinik o‗lim
holati 6-8 daqiqa davom etadi. Hech qanday yordam bo‗lmagan
taqdirda, eng oldin bosh miya qobig‗idagi hujayralar parchalanadi, so‗ngra klinik
o‗lim holati biologik o‗lim holatiga o‗tadi.
Biologik o‘lim
- qaytarib bo‗lmaydigan jarayon bo‗lib, organizmdagi
biologik jarayonlar butunlay to‗xtashi bilan xarakterlanadi, shuningdek
organizmdagi oqsil strukturalari parchalanadi. Bu klinik o‗lim vaqti tugagandan
keyin ro‗y beradi.
Tokning inson organizmiga ta‘siri bir necha omillarga bog‗liq.
Asosiy omillardan biri, inson organizmiga tok ta‘sirining davomiyligidir,
ya‘ni odam tok ta‘sirida qancha ko‗p qolib ketsa, u shuncha ko‗p zarar ko‗radi.
Ikkinchi omil - inson organizmining shaxsiy xusussiyatlari, hamda tok-ning
turi va chastotasi katta rol o‗ynaydi.
Inson organizmining tok ta‘siriga qarshiligi, kuchlanishni ta‘sir darajasini
belgilaydi. Chunki inson organizmining qarshiligi o‗zgarmagan holda, kuchlanish
ko‗payishi natijasida organizmdan oqib o‗tgan tok miqdori oshib boradi.
Inson organizmining qarshiligi - teri qarshiligi va ichki a‘zolar qarshiliklari
yig‗indisi sifatida olinadi.
Teri, asosan quruq va o‗lik hujayralarning qattiq qatlamlaridan tashkil
topgan bo‗lib, katta qarshilikka ega, hamda inson organizmining umumiy
qarshiligini ifodalaydi.
Inson organizmini ichki a‘zolarining qarshiligi uncha katta emas.
Odamning quruq, zararlanmagan terisi 2000 Om dan 20000 Om gacha va
undan yuqori qarshilikka ega bo‗lib, namlangan, zararlangan teri qarshiligi 40’500
Om qarshilikka ega bo‗ladi. Bu qarshilik inson ichki organlari qarshiligiga teng
hisoblanadi. Umuman, texnik hisoblar uchun inson organizmi qarshiligi 1000 Om
qabul qilingan.
Inson organizmi orqali 50 Gs va 0,6’1,5 mA li tok oqib o‗tsa buni u sezadi
10
hamda sezish chegarasidagi tok, elektr toki deb ataladi.
Inson organizmi orqali oqib o‗tadigan tokning miqdori uning asoratini
belgilaydi, ya‘ni oqib o‗tgan tok qancha katta bo‗lsa, uning asorati ham shuncha
katta bo‗ladi.
Agar inson organizmidan oqib o‗tgan tokning miqdori 10’15 mA ga etsa,
unda organizmdagi muskullar tartibsiz qisqarib, inson o‗z organizmi qismlarini
boshqarish qobiliyatidan mahrum bo‗ladi, ya‘ni elektr toki bo‗lgan simni ushlab
turgan bo‗lsa, panjalarini ocha olmaydi, unga ta‘sir ko‗rsatayotgan elektr simini
olib tashlay olmaydi. Bunday tokni chegara miqdori - ushlab qoluvchi tok deyiladi.
Agar tok miqdori 25’50 mA ga yetsa, unda tok ta‘siri ko‗krak qafasiga ta‘sir
ko‗rsatadi, natijada nafas olish qiyinlashadi.
Agar tok ta‘siri bir necha daqiqaga cho‗zilsa, unda nafas olishning to‗xtab
qolishi natijada o‗lishi mumkin.
Ta‘sir qiluvchi tok miqdori 100 mA va undan ortiq bo‗lsa, bunday tok yurak
muskullariga ta‘sir ko‗rsatadi, hamda yurakning ishlash maromi buziladi, qon
aylanish tizimi butunlay ishdan chiqadi va o‗limga olib keladi.
Inson organizmi orqali oqib o‗tayotgan tokning davomiyliligi ham alohida
ahamiyatga ega, chunki uzoq davom etgan tok ta‘siridan inson organizmining tok
o‗tkazuvchanligi ortadi va tokning zararli ta‘siri organizmda yig‗ila borishi
natijasida asorat og‗irlasha boradi.
Tokning turi va chastotasi ham zararli ta‘sir ko‗rsatishda muhim rol
o‗ynaydi. Eng zararli - 20’100 Gs atrofidagi elektr toki hisoblanadi. Chastotasi 20
Gs dan kichik va 100 Gs dan katta toklarning ta‘sir darajasi keskin kamayadi.
Katta chastotali elektr toklarida tok urish bo‗lmaydi, lekin kuydirishi mumkin.
Agar o‗zgarmas tok bo‗lsa, unda tokning sezish chegarasidagi miqdori 6’7
mA; ushlab qoluvchi chegara miqdori 50’70 mA; yurak faoliyatini 0,5 sekund
davomida ishdan chiqarishi mumkin bo‗lgan miqdori 300 mA gacha bo‗ladi.
| 