Energiya manbalari kafedrasi energiya tejamkorlik

korxona narxining 50% ni tashkil etadi. Elektr ta’minoti tizimini qurish uchun katta 
miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf bo‘ladi. 
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o‘rnalgan quvvati elektr stansiyalarining 
o‘rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o‘sib bormoqda. Bu texnologik 
jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr yuritmalardan foydalanish bilan 
aniqlanadi. Elektr ta’minoti tizimini ratsionalizatsiya qilish va ularni energiya sarfini 
pasaytirish uchun ularda bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani ishchi 
kuchlanishga aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta’minot liniyalarining 
chuqur kirishlarini qo‘llab amalga oshiradigan elektr energiyani taqsimlash, 
transformatsiyalashni o‘zgartirish va kommutatsiyalashni markazlashtirmas-lik 
qabul qilingan. Bunda transformatsiyalash zinalari qisqartiriladi. Nimstansiyalarni 
yiriklashtirmaslik toklarni kamaytiradi, bu o‘z navbatida, elektr yo‘qotishlarni 
pasaytirishga olib keladi. Lekin transformatsiyani markazlashtirmaslik, odatda 
markazlashgan trnsformasiyadagi zarur bo‘lgan transformator quvvatiga nisbatan 
chuqur qirishli nimstansiyalarda o‘rnatilgan trasformatorlarning ja’mi quvvatini 
ortishiga olib keladi. 
Elektr energiya taqsimlashning markazlashgan va markazlashmagan elektr 
ta’minoti variantini qabul qilishning maqsadga muvofiqligi keltirilgan 
xarakterlarning farqi bilan aniqlanadi: 

 
 

д
ц
д
ц
я
ц
С
С
И
И
К
К







норм
р
З
(6.3) 
Bu yerda r
norm
– sarflangan mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti; I 
– elektr energiya xarajatlarini hisobga olmagan hollardagi yillik chiqimlar; S - elektr 
energiya uchun yillik to‘lov; “s”, “d” indekslari markazlashgan “s” va 
markazlashmagan “d” elektr ta’minoti variantlariga mos keladi. 
Maksimal yuklanishni to‘lash bilan ikki stavkali tarif hisoblagichda hisobga 
olingan ham iste’molchilarning maksimal yuklamaga (R
max
, kVt) (W, kVt.s) 
to‘lovlarni ko‘zda tutadi, ya’ni: 
bW
аР
П


max
(6.4) 
Bu yerda a – 1kVt maksimal quvvat uchun to‘lov, b – 1kVt.s elektr energiya 
uchun to‘lov. 
Iste’molchilarning energiya tizimining maksimumdagi quvvati uchun asosiy 
stavka bilan ikki stavkali tarif, umuman maksimal quvvatni emas, balki EET 
maksimumda ishtirok etuvchi – R
max
, bir ondagi so‘ralgan quvvatini hisobga oladi. 

Ko‘rib chiqilgan tarif EET minimal yuklamalar soatida (odatda grafikning tungi 
pasayish soatlarida) iste’mol qilingan energiya uchun pasaytirilgan stavka bilan 
differensiallangan qo‘shimcha to‘lovni ko‘zda tutadi. Bu holda elektr energiya 
uchun to‘lov: 
1
min
2
min
)
(
b
W
b
W
W
а
Р
П
мах




(6.5) 
Be yerda W – energiyaning umumiy iste’moli; W
min 
– EETda minimal yuklama 
soatlari bo‘lganda iste’mol qilingan energiya; b
2
 

 b
1
– kecha-kunduzning boshqa 
soatlarida energiya uchun qo‘shimcha to‘lov. 
Bunday tarifda iste’molchi korxona elektr ta’minotining eng ratsional 
sxemasini tanlash huquqiga ega bo‘ladi, EET maksimumida ishtirok etuvchi 
quvvatni pasaytirishga manfaatdor (chunki shunga mos ravishda uning xarajatlari 
kamayadi) va elektr energiyani noishlab-chiqarishga sarfini qisqartirishga harakat 
qiladi. Yuklama maksimumining kamaytirish va iste’mol grafigining boshqa 
tomonga surish, grafikni tekislaydi va natijada ishlab-chiqarilayotgan elektr 
energiya sarfini pasaytiradi. 
Kecha kunduz, hafta kunlari, yillik fasl vaqti bo‘yicha differensiallangan bir 
stavkali tarif, vaqt hisoblagichlar hisobiga olgan, lekin turli differensiallangan 
stavkalarda energiya uchun bo‘lgan stavkani ko‘zda tutadi, ertalabki va kechqurungi 
maksimum soatlardagi (b
3
) yuklamaning yarim chuqqi soatlaridagi (b
2
) va 
yuklamaning tungi pasayish soatlaridagi (b
1
) stavkalar, bu yerda b
3
 

b
2
 

b
1
. 
Tariflarning bu turini qo‘llaganda elektr energiya uchun to‘lov: 
3
3
2
3
1
1
1
3
3
2
2
1
1
)
(
b
W
b
W
W
W
b
W
b
W
b
W
b
W
П








(6.6)
Bu yerda W
1 
– EET yuklama grafigining tungi pasayish soatlaridan iste’mol 
etilgan energiya; W
2
– yuklamaning yarim cho‘qqi soatlarida iste’mol etilgan 
energiya; W
3
– EET maksimum soatlarda iste’mol etilgan energiya; W = W
1
 + W
2
 + 
W
3
– umumiy iste’mol etilgan energiya. 
YoER lardan ratsional foydalanish tabiiy gazga mavsumiy narxlarni va issiqlik 
hamda elektr energiyalarga mavsumiy tariflarni o‘rnatish bilan rag‘batlantiriladi. 
Qishloq va shahar aholisi uchun elektr energiyaga differensiyalangan tarmoqlar 
mavjud. Elektr plitalar bilan jihozlangan uylarda yashovchi shahar aholisi uchun 
elektr energiyaga bo‘lgan tariflar, boshqa hamma shahar aholisi uchun bo‘lgan 
tariflardan pastdir. 
Gaz hisoblagichi mavjud bo‘lgan yashash uylarida 1m
3
iste’mol etilayotgan gaz 
uchun tarif o‘rnatilgan bo‘lib, isitish mavsumida bu tarif past (agar gaz bilan isitish 

mavjud bo‘lsa) va yozgi davrda yuqori bo‘ladi. Agar gaz bilan isitish mavjud 
bo‘lmasa tarif barcha vaqtda bir xil bo‘ladi. Gaz hisoblagich bo‘lmagan uylarda 
to‘lov har oyga kishi boshiga tarif o‘rnatiladi. Bunda bu tarif xonada gaz plitalari 
mavjudligiga bog‘liq holda differensasiya qilinadi va: 

markaziy issiq suv ta’minotida; 

gazli suv isitgich (markazlashgan issiq suv ta’minoti mavjud bo‘lmaganda); 

markazlashgan issiq suv ta’minoti va gaz suv isitgichi bo‘lmaganda; 
aholining 
yashamaydigan 
xonalarini 
teplisa 
(issiqxona), 
texnikani 
ta’mirlaydigan ustaxona, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xonalari va h.k.) isitish 
uchun gaz berish sanoat iste’molchilari uchun o‘rnatilgan narxlar bo‘yicha amalga 
oshiriladi. Bunda bu imoratlarda gaz hisoblagichi bo‘lsa to‘lov hisoblagichni 
ko‘rsatkichi bo‘yicha hisob-kitob qilinadi, agar gaz hisoblagich bo‘lmasa 
isitilayotgan xonaning 1 kv.m ga gaz ketishining tasdiqlangan normasi bo‘yicha 
amalga oshiriladi. 
Maishiy talablar uchun suyultirilgan gaz og‘irligi 21 kg (50 l) li ballonlarda 
o‘rnatilgan yuklamalardan yuqori narxlardan beriladi. Bu narxlar gaz xo‘jaligi 
korxonalarida narx tashkil etish bo‘yicha amaldagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq 
foydaga ustamasiz shakllanadi. 

Download 2,49 Mb.