korxona narxining 50% ni tashkil etadi. Elektr ta’minoti tizimini qurish uchun katta
miqdordagi kabel mahsuloti va qurilmalar sarf bo‘ladi.
Sanoat sohalaridagi elektr jihozlarning o‘rnalgan quvvati elektr stansiyalarining
o‘rnalgan quvvatidan ortiq va yildan-yilga o‘sib bormoqda. Bu texnologik
jarayonlarni keng elektrlashtirish, shaxsiy elektr yuritmalardan foydalanish bilan
aniqlanadi. Elektr ta’minoti tizimini ratsionalizatsiya qilish va ularni energiya sarfini
pasaytirish uchun ularda bevosita elektr qabul qiluvchilar oldida energiyani ishchi
kuchlanishga aylantirish va uzatishni amalga oshiradigan ta’minot
liniyalarining
chuqur kirishlarini qo‘llab amalga oshiradigan elektr energiyani taqsimlash,
transformatsiyalashni o‘zgartirish va kommutatsiyalashni markazlashtirmas-lik
qabul qilingan. Bunda transformatsiyalash zinalari qisqartiriladi. Nimstansiyalarni
yiriklashtirmaslik toklarni kamaytiradi, bu o‘z navbatida, elektr yo‘qotishlarni
pasaytirishga olib keladi. Lekin transformatsiyani markazlashtirmaslik,
odatda
markazlashgan trnsformasiyadagi zarur bo‘lgan transformator quvvatiga nisbatan
chuqur qirishli nimstansiyalarda o‘rnatilgan trasformatorlarning ja’mi quvvatini
ortishiga olib keladi.
Elektr energiya taqsimlashning markazlashgan va markazlashmagan elektr
ta’minoti variantini qabul qilishning maqsadga muvofiqligi keltirilgan
xarakterlarning farqi bilan aniqlanadi:
д
ц
д
ц
я
ц
С
С
И
И
К
К
норм
р
З
(6.3)
Bu yerda r
norm
– sarflangan mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti; I
– elektr energiya xarajatlarini hisobga olmagan hollardagi yillik chiqimlar; S - elektr
energiya uchun yillik to‘lov; “s”, “d” indekslari markazlashgan “s” va
markazlashmagan “d” elektr ta’minoti variantlariga mos keladi.
Maksimal yuklanishni to‘lash bilan ikki stavkali
tarif hisoblagichda hisobga
olingan ham iste’molchilarning maksimal yuklamaga (R
max
, kVt) (W, kVt.s)
to‘lovlarni ko‘zda tutadi, ya’ni:
bW
аР
П
max
(6.4)
Bu yerda a – 1kVt maksimal quvvat uchun to‘lov, b – 1kVt.s elektr energiya
uchun to‘lov.
Iste’molchilarning energiya tizimining maksimumdagi quvvati uchun asosiy
stavka bilan ikki stavkali tarif, umuman maksimal quvvatni emas, balki EET
maksimumda ishtirok etuvchi – R
max
, bir ondagi so‘ralgan quvvatini hisobga oladi.
Ko‘rib chiqilgan tarif EET minimal yuklamalar soatida (odatda grafikning tungi
pasayish soatlarida) iste’mol qilingan energiya uchun
pasaytirilgan stavka bilan
differensiallangan qo‘shimcha to‘lovni ko‘zda tutadi. Bu holda elektr energiya
uchun to‘lov:
1
min
2
min
)
(
b
W
b
W
W
а
Р
П
мах
(6.5)
Be yerda
W – energiyaning umumiy iste’moli;
W
min
– EETda minimal yuklama
soatlari bo‘lganda iste’mol qilingan energiya;
b
2
b
1
– kecha-kunduzning boshqa
soatlarida energiya uchun qo‘shimcha to‘lov.
Bunday tarifda iste’molchi korxona elektr ta’minotining eng ratsional
sxemasini tanlash huquqiga ega bo‘ladi, EET maksimumida ishtirok etuvchi
quvvatni pasaytirishga manfaatdor (chunki shunga mos ravishda uning xarajatlari
kamayadi) va elektr energiyani noishlab-chiqarishga sarfini
qisqartirishga harakat
qiladi. Yuklama maksimumining kamaytirish va iste’mol grafigining boshqa
tomonga surish, grafikni tekislaydi va natijada ishlab-chiqarilayotgan elektr
energiya sarfini pasaytiradi.
Kecha kunduz, hafta kunlari, yillik fasl vaqti bo‘yicha differensiallangan bir
stavkali tarif, vaqt
hisoblagichlar hisobiga olgan, lekin turli differensiallangan
stavkalarda energiya uchun bo‘lgan stavkani ko‘zda tutadi, ertalabki va kechqurungi
maksimum soatlardagi (b
3
) yuklamaning yarim chuqqi soatlaridagi (b
2
) va
yuklamaning tungi pasayish soatlaridagi (b
1
) stavkalar, bu yerda
b
3
b
2
b
1
.
Tariflarning bu turini qo‘llaganda elektr energiya uchun to‘lov:
3
3
2
3
1
1
1
3
3
2
2
1
1
)
(
b
W
b
W
W
W
b
W
b
W
b
W
b
W
П
(6.6)
Bu yerda
W
1
– EET yuklama grafigining tungi pasayish soatlaridan iste’mol
etilgan energiya;
W
2
– yuklamaning yarim cho‘qqi soatlarida iste’mol etilgan
energiya;
W
3
– EET maksimum soatlarda iste’mol etilgan energiya;
W = W
1
+ W
2
+
W
3
– umumiy iste’mol etilgan energiya.
YoER lardan ratsional foydalanish tabiiy gazga mavsumiy narxlarni va issiqlik
hamda elektr energiyalarga mavsumiy tariflarni o‘rnatish bilan rag‘batlantiriladi.
Qishloq va shahar aholisi uchun elektr energiyaga differensiyalangan tarmoqlar
mavjud. Elektr plitalar bilan jihozlangan uylarda yashovchi
shahar aholisi uchun
elektr energiyaga bo‘lgan tariflar, boshqa hamma shahar aholisi uchun bo‘lgan
tariflardan pastdir.
Gaz hisoblagichi mavjud bo‘lgan yashash uylarida 1m
3
iste’mol etilayotgan gaz
uchun tarif o‘rnatilgan bo‘lib, isitish mavsumida bu tarif past (agar gaz bilan
isitish
mavjud bo‘lsa) va yozgi davrda yuqori bo‘ladi. Agar gaz bilan isitish mavjud
bo‘lmasa tarif barcha vaqtda bir xil bo‘ladi. Gaz hisoblagich bo‘lmagan uylarda
to‘lov har oyga kishi boshiga tarif o‘rnatiladi. Bunda bu tarif xonada gaz plitalari
mavjudligiga bog‘liq holda differensasiya qilinadi va:
markaziy issiq suv ta’minotida;
gazli suv isitgich (markazlashgan issiq suv ta’minoti mavjud bo‘lmaganda);
markazlashgan issiq suv ta’minoti va gaz suv isitgichi bo‘lmaganda;
aholining
yashamaydigan
xonalarini
teplisa
(issiqxona),
texnikani
ta’mirlaydigan ustaxona, sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish xonalari va h.k.) isitish
uchun gaz berish sanoat iste’molchilari uchun o‘rnatilgan narxlar bo‘yicha amalga
oshiriladi. Bunda bu imoratlarda gaz hisoblagichi bo‘lsa to‘lov hisoblagichni
ko‘rsatkichi bo‘yicha hisob-kitob qilinadi, agar gaz hisoblagich bo‘lmasa
isitilayotgan xonaning 1 kv.m ga gaz ketishining tasdiqlangan normasi bo‘yicha
amalga oshiriladi.
Maishiy talablar uchun suyultirilgan gaz og‘irligi 21 kg (50 l) li ballonlarda
o‘rnatilgan yuklamalardan yuqori narxlardan beriladi. Bu narxlar gaz xo‘jaligi
korxonalarida narx tashkil etish bo‘yicha amaldagi me’yoriy hujjatlarga muvofiq
foydaga ustamasiz shakllanadi.
