Elektrlashtirish koeffitsienti (E
e
, ming kVt.s/t.sh.yo.) – rejalashtirilayotgan
davrda korxonada barcha iste’mol etilgan elektr energiya (E) ni, to‘g‘ridan – to‘g‘ri
umumlashtirilgan energiya sarflar (A
YoER
)ga nisbati:
тэр
э
А
Э
Э
.
(6.14)
6.3. Energiya tejamlovchi tadbirlarga investitsion mablag‘larning
iqtisodiy samaradorligini hisoblash
Energiya tejamlovchi tadbirlarga investitsion mablag‘larning
iqtisodiy
samaradorligini hisoblash uslubiyati, barcha eski narsa va qurilmalarni yanada yangi
va takomillashganiga almashtirishdagi loyiha o‘xshab qilingan xarajatlarni olingan
natijalarga taqqoslashga asoslanadi. Xarajatlarga jihozlarni sotib olish, ularni olib
kelish, qurilish montaj ishlari hajmiga ketgan sarflar kiradi.
Foydalanilayotgan an’anaviy yoqilg‘i (masalan toshko‘mir va mazut)ni
almashtirishga tavsiya etilayotgani bilan hamda eski va yangi jihozlarni ish
unumdorligi, ishlatish muddatlari taqqoslanadi.
Hisob – kitoblar natijasida investitsiya xarajatlarini chiqarish muddati quyidagi
bog‘lanish bo‘yicha aniqlanadi:
у
С
С
К
Т
.
(6.15)
Bu yerda
K – investitsiyaning
talab etilayotgan hajmi, so‘m;
S – qimmat
yoqilg‘ini arzoni bilan almashtirish natijasida olinadigan yillik iqtisod;
S
u
– yoqilg‘i
ta’minlash tizimini ishlatishga bo‘lgan xarajatlar.
U holda investitsiyalarning umumiy yig‘indisi:
н
смр
р
Р
О
Т
Ц
К
0
0
, (6.16)
Bu yerda
S
o
– sotib olingan jihozlar narxi;
T
r
- sotib olingan jihozlarni joylariga
yetkazish bo‘yicha transport xarajatlari;
O
smr
– qurilish – montaj ishlarining hajmi,
so‘m;
P
n
– ko‘zda tutilmagan xarajatlar.
Yangi jihozlarning unumdorligi, yoqilg‘i energetik
resurslarining ishlab-
chiqarilayotgan elektr yoki issiqlik energiya birligiga to‘g‘ri keladigan bahosi va
sarf normasini bilgan holda quyidagi formula yordamida elektr yoki issiqlik
energiyasi birligining tannarxini hisoblab chiqish mumkin:
М
n
Ц
К
С
о
. (6.17)
Bu yerda
K
o
– investitsiyalarning umumiy summasi, so‘m;
S – tatbiq etilayotgan
texnologiya bo‘yicha elektr yoki issiqlik energiyasini ishlab –
chiqarish uchun
ishlatilgan yoqilg‘i – energetik resurslar birligining narxi, so‘m;
n – ishlab –
chiqarilayotgan energiya birligiga yoqilg‘i sarfining normasi, m
3
, g;
M –jihozning
zavod pasporti bo‘yicha quvvati, kVt, Gkal.
Olinayotgan energiyani yangi texnologiya bo‘yicha tannarxi (s
p
) ni eski
texnologiya
asosida
olinayotgan
tannarxiga
nisbati,
tatbiq
etilayotgan
texnologiyalarning qoplay olish muddati (
T) ni beradi:
c
n
C
С
Т
. (6.18)
Bunday hisob – kitobni kichik narxdagi loyihalarni (bir turdagi yoqilg‘ini
boshqasiga
almashtirish, markazlashgan elektr ta’minotiga o‘tkazish va h.k.)
asoslash uchun qo‘llash mumkin. Yirik loyihalarni asoslash uchun ancha chuqur
hisob-kitoblar talab etildi.
Energiya tejamlash bo‘yicha investitsion loyihaning iqtisodiy samaradorligini
baholash va investitsiyalashning optimal shaklini tanlashga birmuncha boshqacha
yondoshish ham mavjud – ya’ni, obyektiv iqtisodiy mezon asosida.
Bunday
mezonlar uchun umumiy bo‘lib, yetishadigan iqtisodiy samara bilan investison
xarajatlarni taqqoslash hisoblanadi. Dunyo amaliyotida masalalarni dinamik
qo‘yishda optimal variantni tanlash uchun, umumiy samaradorlikni ko‘rsatadigan
iqtisodiy mezonlardan foydalaniladi. U toza diskontlangan narx deyiladi va quyidagi
ko‘rinishda bo‘ladi.
T
t
T
o
t
t
t
t
E
L
K
K
C
D
1
)
1
(
. (6.19)
Bu yerda
D
t
–
t – nchi yildagi pul tushumlari (mahsulot sotishi, olingan foydalar
va h.k.);
C
t
–
t – nchi yildagi yillik ishlatish sarflari (amortizatsiyasiz)
va boshqa
to‘lovlar (solig‘, boji va h.k.);
K
t
–
t – nchi yildagi kapital qo‘yilmalar;
K
o
–
birlamchi kapital qo‘yilmalar;
L – xizmat muddati o‘tishi bo‘yicha tez o‘tadigan narx
T;
Ye – foiz me’yori.
Agar ushbu o‘lchovning qiymati musbat bo‘lsa,
T davr ichidagi foyda barcha
xizmatlardan yuqori bo‘lib, variant samarador hisoblanadi. Agar bir nechta
