Fizika” fani bo’yicha

1.Suyuqliklarning ichki ishqalanishi va oquvchanligi nima?

2. Ichki ishqalanish koeffitsiеnti uchun Nyuton va Stoks formulalarini yozing.

3. Ichki ishqalanish koeffitsiеnti, uning birliklari va fizik ma'nosini tushuntiring.

4. VK-4 viskozimеtrining tuzilishi qanday?

5. Ishchi formulani kеltirib chiqaring.

1.Byurеtkalar tozaligi tеkshirilib biriga distillangan suv, ikkinchisiga tеkshirilayotgan suyuqlik quyiladi.

2. Ikkita toza bo’sh stakanchalar massasi tarozida o’lchanadi.

3. Byurеtkalar jo’mragi suyuqlik sеkinlik bilan tomchilaydigan qilib ochiladi va stakanchalarga har biridan n tadan tomchi sanab olinib massalari o’lchanib, m₁^’, m₂^’ lar topiladi yoki har bir suyuqlikdan bir xil hajmga ega bo’lgan qismini stakanchalarga asta tomchilatib, tomchilar soni n₁ va n₂ ni sanaladi.

4. ₁, ₂ vа ₂ larning qiymatlari jadvaldan olinadi va topilgan n₁, n₂, m₁^’, m₂^’ qiymatlarga ko’ra ₁=₂n₂₁/n₁₂, ₁=₂(m₁^’/m₂^’) -formulalardan ₁ ning qiymati hisoblab topiladi.

5. Tajribani har qaysi suyuqlik uchun bir nеcha (8-10) marta takrorlab, ₁ ning o’rtacha qiymati topiladi.

6. Absolyut va nisbiy xatoliklar aniqlanadi.

7. Tajriba natijalari quyidagi jadvalga yoziladi.

jadval

Tartib nomеri	1, (kg/m3)	2, (kg/m3)	2, (N/m)	n1	n2	1, (N/m)	1, (N/m)	Е= (1 100%)/1
1. 2. 3. .

8. 
   uchun topilgan natijani suyuqliklarning sirt taranglik koeffitsiеnti jadvalidagi natija bilan taqqoslagan holda qanday suyuqlik tеkshirilayotganligi aniqlanadi.
   

1. 
   Suyuqlik sirt tarangligining mеxanizimini tushuntiring.
   
2. 
   Molеkulyar yoki ichki bosim dеganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Suyuqlik sirtining erkin enеrgiyasi dеganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Sirt taranglik kuchi va koeffitsiеnti dеb nimaga aytiladi? U qanday birliklarda o’lchanadi? Ularning qiymati nimalarga bog’liq?
   
5. 
   Nima uchun kritik haroratda sirt taranglik koeffitsеnti nolga tеng bo’ladi. Qanday suyuqlikning sirt taranglik koeffitsiеntini halqaning uzilishi suli bilan aniqlash mumkin?
   
6. 
   Halqani suyuqlikdan uzuvchi kuch tajribada qanday aniqlanadi?
   
7. 
   Sirt taranglik koeffitsеntini tomchining uzilishi usuli bilan aniqlashda nima uchun naychalarni va ulardagi suyuqlik sathlari balandliklarini bir xil qilib olish maqsadga muvofiq?
   
8. 
   Suyuqlik ustunining balandligi tomchilar soniga ta'sir etadimi?
   
1. 
   Suyuqlikning egrilangan sirti ostida vujudga kеladigan qo’shimcha bosimni tushuntiring va Laplas formulasini kеltirib chiqaring.
   

1. В idish tubidan rеzina nay yordamida ikkinchi A idish bilan tutashtiriladi. В idish ichiga tеkshiriladigan suyuqlik (suv) quyiladi va gorizontal vaziyatdagi halqani A idish ichiga bir oz tushirib qo’yiladi.

2. A idishdagi suyuqlik sirti halqaga to’la tеkkunga qadar В idish yuqoriga ko’tariladi. Agar В idish asta-sеkin pastga tushirila borilsa, A idishdagi suv sathi ohista pasaya borib, prujinani cho’zadi, prujinaning pastki uchiga o’rnatilgan С strеlka Sh shkala bo’yicha siljiy boshlaydi. Prujinaning cho’zilishi ma'lum еrga еtkach, halqa suvdan tеzda uziladi va dastlabki vaziyatga ko’tariladi. С strеlkaning harakati kuzatila borib, uning halqaning suyuqlik dan uzilish paytida Sh shkalaning nеchanchi bo’linmasiga to’g’ri kеlishi aniqlanadi va natija yozib olinadi.

3. Prujinaning cho’zilishini yuzaga kеltiruvchi sirt taranglik kuchini aniqlash uchun П palla ustiga tarozi toshlarini qo’ya borib, strеlkani halqa suv yuzidan ajralgan paytidagi vaziyatga kеltiriladi. Palladagi toshlarni grammlar hisobidagi qiymatini kuch birligida ifodalab, Р kuchning kattaligi aniqlanadi.

4. Shtangеntsirkul yordamida halqaning d₁ ichki diamеtri va h qalinligini o’lchab,  = P/ 2(d₁+h) formula yordamida  hisoblanadi.

5. Bu tajribani 5-7 marta takrorlab,  ning o’rtacha qiymati topiladi.

6. Absolyut va nisbiy xatoliklar aniqlanadi.

7. Olingan natijalar quyidagi jadvalga yoziladi.

jadval

Tartib raqami	Р, (N)	d1, (m)	H, (m)	, (N/m)	1, (N/m)	Е= (1 100%)/1
1. 2. 3. .

8.  -o’rtacha kvadratik xatolik aniqlanadi.

9. Sirt taranglik koeffitsiеntining haqiqiy qiymati quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

=_i/n  0,6745  (_i)_кв/n(n-1), bunda n-tajribalar soni.

Nazorat uchun savollar:

1.Nonius dеb nimaga aytiladi?

2. Shtangеrtsirkulning tuzilishi va ishlash printsipini tushintirib bеring.

3. Mikromеtrning tuzilishi va ishlash printsipini tushintirib bеring.

4. Mikromеtrning qadami dеganda nimani tushunasiz?

5. Shtangеrtsirkul bilan mikromеtrning orasida qanday farq bor?

6. Nonius yana qanday asboblarda ishlatiladi?
9 – laboratoriya ishi

Difraksion to’r yordamida yorug’likning to’lqin uzunligini aniqlash

Ishning maqsadi. Talabalarni yorugiikning interferensiyasi va difraksiya hodisalari bilan tanishtirish.

Kerakli asbob va materiallar. 1. Yorugiik manbai. 2. Dif-raksion to’r. 3. Chizg’ich. 4. Chizg’ichga o’rnatilgan shkalali ekran.

Ish bajarish tartibi

1. Yorugiik manbaini elektr tarmog’iga ulab yoqing.

2. Tirqishli ekran shunday masofaga joylashtirilsinki, birin-chi (K = 1) va ikkinchi (K = 2) tartibli spektrlar tirqishning o’ng va chap tomonlarida aniq ko’rinib tursin.

3. Ekrandanto’rgachabo’lganoraliq li ni oichang va [sm] da yozing.

4. Ekranning nol nuqtasidan tekshirilayotgan birinchi (K = 1) va ikkinchi (K= 2) tartibli spektrlarning nurlargacha boigan masofalar o’ng tomondagilari uchun Х_i^I Х_i^II ni va chap tomondagilari uchun Х_i^II ni oichang.

5. X_i=(X_i^I +X_i^II )/2 - o’rtacha qiymatlarini toping va sm da yozing.

7. Ekrandan to’rgacha boigan masofa o’zgartirilib, l- ni olchang va sm da yozing.

8. Bu hol uchun ham 4, 5 va 6 bandlarni takroriy bajaring.

9. Ekrandan to’rgacha boigan masofani o’zgartirib, l_i ni oichang va sm da yozing.

10. Bu hol uchun ham 4, 5 va 6 bandlarni takroriy bajaring.

11. Har bir rang uchun toiqin uzunhgining o’rtacha qiymatini

12 Olingan natijalarni jadvalga yozing.

Spektrning tartibi, К	Chiziqning rangi	Polosalar orasidagi masofa, см			i, см	I, А
		ХiI	XiII	Xi o’rt., (sm)
1	Binafsha Yashil Sariq Qizil
2	Binafsha Yashil Sariq Qizil

1. Yorug’lik difraksiyasi deb qanday hodisaga aytiladi?

2. Difraksion panjaraning tuzilishi qanday va u nimani aniqlash uchun ishlatiladi?

3. Difraksion panjara bo’yicha X ni aniqlash formulasi qanday keltirib chiqariladi?

4. Difraksion spektrdagi ranglarning joylashish tartibi qanday?

10 – laboratoriya ishi

Refraktometr yordamida eritma konsentratsiyasini va nur sindirish ko’rsatkichini aniqlash

Ishning maqsadi. Yorug’lik nurining sinish qonunlari bo’yicha talabalar bilimini chuqurlashtirish va shu qonunlar asosida ish-laydigan qurilmalar bilan tanishtirish.

Kerakli asbob va materiallar. 1. Refraktometr. 2. Glisterin aralashmasining turlari. 3. Distillangan suv. 4. Pipetkalar. 5. Prizmalar yuzasini tozalash uchun paxta yoki bint.

Ish bajarish tartibi

1. Tajribani o’tkazishda awal yorituvchi prizma ko’tariladi va ikkala prizma sirtlarining tozaligi tekshiriladi. Prizmalaming sirti distillangan suv bilan yuviladi, so’ngra toza qumq mato bilan artiladi.

2. Oichash prizmasining o’rtasiga pipetka yordamida 2—3 tomchi distillangan suv tomiziladi va oichash prizmasining ustini yorituvchi prizma bilan yopiladi.

3. Biz qarayotgan usulda yomgiik prizma ustidagi darchadan tushiriladi, bunda oichash prizmasi tomonidan qo’yilgan darcha yopib qo’yiladi.

4. Kompensator dastasini aylantirish bilan ko’rish maydo-nining yomg’ va xira chegarasidagi bo’yalish yo’qotiladi.

5. Distillangan suv uchun ko’rish maydonining yomg’ va xira qismlarini chegaralovchi punktir chiziqning vaziyati aniqlanadi. Agar tajriba to’g’ri o’tkazilayotgan boisa va asbob oichash vaqtida to’g’ri ko’rsatsa, distillangan suv 20° C haroratda boiganida ko’rish maydonining yorug’ va xira qismlarini chegaralovchi chiziq vizir chizig’i bilan ustma-ust tushirilganda shkalaning ko’rsatishi n = 1,333 ga (o’ng tomondagi shkalaning ko’rsatishi 0 boiimga) to’g’ri keladi.

6. Prizmalar sirti yuqorida aytilganday qaytadan tozalanadi, yumshoq quruq mato bilan artiladi. Yorituvchi prizmani ko’tarib, oichash prizmasining o’rtasiga 1 — 2 tomchi tekshiriluvchi eritmadan tomiziladi va yoritiluvchi prizma yopiladi. Ko’rish maydonida yomg’ va xira qismlaming yaqqol chegarasi hosil qilingach, sindirish ko’rsatkichi va eritma konsentratsiyasi yozib olinadi.

Tajriba kamida 5 marta takrorlanadi.

7. Xuddi shu usuldagi oichashlar turli konsentratsiyali erit-malarning har biri uchun 5 martadan takrorlanadi.

8. Olingan natijalar jadvalga yoziladi.

jadval

Tajribalar soni

Glitserin aralashmasi

10%

20%

30%

40%

50%

ni

ci

ni

ci

ni

ci

ni

ci

ni

ci

1. 2. 3.

o’rtacha

9. Har bir aralashma uchun o’rtacha nur sindirish ko’r-satkichini topib, «. va c. % lar orasidagi bogianish grafigini qurib, nomaium aralashmaning konsentratsiyasini aniqlaymiz ( rasm).

1. Absolut va nisbiy nur sindirish ko’rsatkichlari deb nimaga aytiladi?

2. Yorugiikning toia qaytish hodisasi qanday tushuntiriladi?

3. Refraktometrning optik qismlari sxemada qanday joylashgan?

4. Kompensator qanday vazifani bajarishga mo’ljallangan?

11 – laboratoriya ishi

Fotokolorimetrda rangli suyuqliklarning konsentratsiyasini aniqlash

Ishning maqsadi. Fotokolorimetrlarning tuzilishi va rangli su-yuqliklar konsentratsiyasini aniqlashning fotometrik usullarini o’rganish.

Kerakli asbob va materiallar. 1. Fotokolorimetr (FEK). 2. Har xil konsentratsiyali rangli eritma.

Ish bajarish tartibi

1. «Уcтaновка 100» tutqichni chapga oxirigacha buraymiz.

2. Mikroampermetr ko’rsatkichi «0» nuqtada joylashmagan bo’lsa, o’qituvchiga murojaat etiladi.

3. tutqich yordamida 2- yoki 3- nur yutkichni qo’yiladi (λ₂ = 380 nm, λ₃ = 415 nm).

4. Qurilma elektr tarmogiga ulanadi va 15 minutdan keyin oichash boshlanadi.

5. Kyuvetalar qo’yiladigan boiim qopqogi ochiq holda «YcTaHOBKa 0» tutqich yordamida mikroampermetr ko’rsatkichi 0 nuqtaga keltiriladi.

6. Kyuvetalarning biriga qayta tozalangan suv va ikkinchisiga konsentratsiyasi aniq boigan rangli eritma quyilib, kyuvetalar boiimiga toza suv quyilgan kyuveta nur yoiiga tushadigan qilib qo’yiladi.

7. Kyuvetalar qo’yiladigan bo’lim qopqogini yopib, «Ycтановка 100» tutqich yordamida mikroampermetr ko’rsatkichi «100» nuqtaga keltiriladi.

8. tutqich yordamida kyuvetalarning o’rinlari almashtiriladi. Ya'ni, toza suv quyilgan kyuveta o’rniga rangli eritma quyilgan kyuveta nur yoiiga qo’yiladi.

9. Mikroampermetr ko’rsatkichi ko’rsatishiga ko’ra, tekshirilayotgan rangli eritmani nur o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti t. ni va optik zichligi D. ni qiymati jadvalga yoziladi.

jadval

№

С1

C2

С3

C4

С5

Сх

1

D1

2

D2

3

D3

4

D4

5

D5

x

D

1 2 3 4 5

o’rtacha

11. Kyuvetadagi C_; eritma o’z idishiga qayta quyilib, kyuveta toza suv bilan chayiladi va yangi C₂ eritma quyilib joyiga qo’yiladi.

12. Kyuvetalar boiimining qopqog’i ochiq holda mikroam-permetr ko’rsatkichi «0» nuqtada bo'kshini va qopqoqni yopganda «100 « nuqtada boiishini tekshiring. Agar «0» va «100» nuqtada bo’lmasa, 5 va 7 bandlarda bajarilgan tartibda «0» va «100» nuqtaga keltiring.

13. Kyuvetalar boiimining qopqog’ini yopib, kyuvetalar o’rnini almashtiring va mikroampermetr ko’rsatkichini 3.10.1-jadvalga yozing.

14. Qolgan C₃, C₄, C₅ va C_x eritmalaming ham o’tkazuvchanlik koeffitsiyentlarining optik zichliklarini xuddi yuqoridagi singari oichab 3.10.1-jadvalga yozing.

_i D_i

C_i C_i

1. Yomgiikning yutilishi nima?

2. Buger va Buger-Lamberg-Ber qonunlarini tushuntiring.

3. 0'tkazuvchanlik koeffitsiyenti nima?

4. Optik zichlik nima?

5. Fotoelektrokalorimetriyaning asosi nima?

1. Yorugiik manbai lampochka (1) tok manbaiga ulanadi.

2. Yorugiik manbai shunday masofaga joylashtiriladiki, mik-roampermetr ko’rsatkichi eng yuqori boisin, R, va r₀ qiymatlar yoziladi).

3. Yorugiik manbai fotoelementdan uzoqlashtirilib (har safar 3 sm dan), fototok qiymati (R_p , i_} ), (R₂, , i₂),. . . , (R_n, , ij nuqtalarda yozib olinadi.

4. Har bir masofa uchun lampochkaning hosil qilgan yoritilganligi quyidagi formuladan topiladi:

5. Absissa o’qiga fototok qiymati (i. mkA) va ordinata o’qiga yoritilganlik qiymati (Ј„. lyuks) ni qo’yib, fototok bilan yoritil-ganlik o’rtasidagi bogianish grafigi chiziladi.

6. Qurilma yopiq holda boigani uchun K = i/((J/R²)+ E) S. formuladagi muhit yoritilganligini nol deb (E_f = 0) olib, K_; = /. / E_tlj • S berilgan ifodadan fotoelementning integral sezgirligini topamiz, bu yerda S — fotoelementning aktiv yuzasi (S= 9 * 10 ⁴ m²).

7. Hosil qilingan grafikdan foydalanib, ish joyining yoritil-ganligini aniqlang.

Kattaliklarning topilgan qiymatlarini jadvalga yozing.

j a d v a 1

1. Ichki va tashqi fotoeffekt hodisasini tushuntiring.

2. Eynshteyn formulasini tushuntiring va yozib bering.

3. Selenli fotoelementning tuzilishini aytib bering.

4. Yoritilganlik formulasini yozib bering.

5. Fotoelementning integral sezgirligining formulasini yozib bering.

1. a) simob bug’i solingan spektral lampani induksion g’altakka ulang va kalit yordamida g’altakni tok manbaiga ulab, lam-pani yoqing;

b) spektroskop kollimatori tirqishini lampaga to’g’rilab, ko’rish trubkasidan qarab, B barabanni burab, okularning qora chizig’ini sariq, yashil va binafsha rang chiziqlar bilan ustma-ust tushirib, shkala va baraban ko’rsatishini jadvalga yozing;

jadval

Ns	Gazning nomi	Kuzatilayotgan chiziqrangi	Shkala va baraban ko’rsatishi (Ni)	To’lqin uzunligi (λi), nm
1	Simob bug’i	1. Sariq.		578
		2.Yashil.		492
		3. Binafsha.		447

d) Ni = f(X_t) bogianish grafigini millimetrli qog’ozga chizing.

2. a) Neon lampasini induksion g’altakka ulang va kalit yordamida g’altakni tok manbaiga ulab, lampani yoqing;

b) spektroskop kollimatori tirqishini lampaga to’g’rilab, ko’rish trubkasidan, qarab, B barabanni burab, okularning qora chizig’ini qizil, sariq va yashil chiziqlar bilan ustma-ust tushi-rib, shkala va baraban ko’rsatishini jadvalga yozing:

jadval

Ns	Gazning nomi	Kuzatilayotgan	Shkalavabaraban	To’lqin uzunligi
2	Neon	1. Sariq 2.Yashil		630 /613/ 585

d) Ni = f(X) bogianish grafigini millimetrli qog’ozga chizing.

3. a) noma’lum gaz solingan lampa uchun ham simob va neonli lampalar uchun bajarilgan ishni takrorlab, olingan natijani jadvalga yozing:

jadval

N°	Gazning nomi	Kuzatilayot-gan chiziq rangi	Shkala va baraban ko’rsatishi (Ni)	To’lqin uzunligi (λi), nm
3.	Noma’lum	LQizil 2. Sariq 3.Yashil 4. Binafsha

Noma’lum lampa spektridagi ranglar uchun aniqlangan N. ning qiymatlariga to’g’ri keladigan λ_i ning qiymatlarini simobli va neon lampalar uchun chizilgan Ni =f(λ_i) bogianish grafigidan aniqlang va jadvalga yozing.

1. Dispersiya hodisasi nima?

2. Atomning energetik sathlarini tushuntiring.

3. Chiqarish va yutish spektrlarining hosil boiishini tushun-tiring.

4. Spektroskopning tuzilishini ayting.

5. Darajalash egri chizigi nima uchun kerak?