203
mo‘ljallangan qo‘llanma ta’lim olishda, qo‘shimcha shug’ullanishda talablarga
bemalol javob beradi. Uni nashr qilish maqsadga muvofiq deb hisoblayman.
Xulosa qilib aytish mumkinki, qo‘llanma hozirgi talablarga to‘la javob
beradi va o‘zbek tili mashg’ulotlarida qo‘llanilishi mumkin.
O‘zDJTU dotsenti,p.f.n. M.X. Axmedova
Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar
1-topshiriq.
Til va nutq
Biz o‘z nutqimizda SO‘Z (so‘zlash), GAP (gapirish), TIL va NUTQ
atamalarini ko‘p qollaymiz, ba’zan ular orasidagi
farqni sinchiklab ham
o‘tirmaymiz. Ular vositasida bilganlarimizni, ko‘rganlarimizni, mashq va
mashg’ulotlarimizning borishi-yu natijalarini, atrofdagilarga, ayniqsa, oila
a’zolariga munosabatlarimizni ifoda yetamiz. Til ham,
fikr ham hayotning
ongimizdagi ko‘rinishi va nutq yordamida boshqalarga ma’lum qilinishidir.
Lekin lingvistik nuqtai nazardan til va nutq farqlanadi. Jumladan, tilni xalq
yaratadi, umumxalq bahosi va xususiyatiga yega bo‘ladi; nutq yesa shaxsiy boylik
sanaladi. Har kim o‘z qobilyati, so‘z boyligi, savodi hamda so‘zlash a’zolariga
qarab gap tuzadi.
Til – aloqa quroli, u vosita. Nutq esa ana shu aloqa jarayonini amalga
oshirishga xizmat qiladi. Tilning umri uni yaratgan xalqning o‘zidek uzoq bo‘ladi.
Nutqning umri esa qisqa bo‘ladi. Og’zidan so‘z yo gap chiqdimi – uchadi ketadi.
Shuning uchun nutq oldiga nihoyatda ulug’ bir talab qo‘yiladi: o‘ynab gapirsang
204
ham, o‘ylab gapir. A.
Navoiy aytganidek, so‘zingni buyuk etsang, o‘zinga
buyuklik keltirasan.
Tilnig xizmati doirasi juda keng, hajmi o‘lchovsiz bo‘ladi. Nutq esa aniq
hajmli, shaklli bo‘ladi. Nutq yakka shaxs (monolog), juft shaxs orasida(dialog) yuz
beradi. Nutq she’r, hikoya, roman, qissa kabi ko‘rinishlarda turli janrlarga
bo‘linadi. Nutq yozma va og‘zaki bo‘ladi.
Tilning qonun-qoidalari uzoq yillar
davomida saqlanib qoladi, silliqlashadi
va boyib boradi. Nutq esa doim o‘zgarishda bo‘ladi; vaziyatga yoki nutq a’zolari
faoliyatiga qarab so‘zning tovush tomoni o‘zgaradi, qo‘shimchalar turli fonetik
hodisalarga uchraydi. Nutq hajmi so‘zlovchilarga saviyasiga, uslubga, o‘rin va
joyga qarab, turli shakl va hajmlarda bo‘ladi.
Nutq oldiga qo‘yilgan talablar (tovush tanlash, so‘z topish) uning
mohiyatidan, tildek “ajab” mo‘jiza dahosidan, uning
ijtimoiy kuch-qudratidan
kelib chiqadi. Chinakam go‘zallik, deydi A.Gorkiy, so‘zlarning aniqligi,
ravshanligi va ohangdorligi bilan yuzaga keladi.
So‘zni to‘g‘ri qo‘llash, undagi tovushlarni to‘g‘ri va aniq talaffuz qilish (hol
– hol, yod-yot, sof-sop, sher-she’r va b.), so‘zlarni tartib bilan joylash kabilar
vositasida fikrning tushunarli bo‘lishiga erishamiz. G‘o‘za va paxta o‘zaro juda
yaqin tushunchani bildiradi, shunga qaramay “g‘o‘za teriladi”, “paxta gulladi”
deyish xatodir.
Aniqlik, to‘g‘rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziba (ta’sirli so‘zlash) kuchi
har qanday nutqning eng muhim belgilaridir. Qo‘shimchalardan to‘g‘ri foydalanish
(g‘ishtin polli, kibernetikaviy…), (dadam va onam keldi…); so‘zlarni to‘g‘ri
bog‘lash (qaror yozildi – qarorni emas), takror (turgan joyida turib qoldi…) va
keraksiz ifodadan qochish, qo‘shma
gapni meyori bilan tuzish, chet so‘zlarni
zo‘raki – ehtiyojsiz ishlatish nutqni g‘aliz va nursiz qiladi.
Matn yuzasidan topshiriqlar:
1. Matnni o‘qing. Matnga reja tuzing.
2. Reja asosida matn mazmunini qisqartirib so‘zlab bering.
3. Matnga taqriz yozing.
