19
(grekchadan gematikoe-qonli), albit (lotinchadan albus-oq), rubin (lotinchadan reber-
qizil), airipigment (lotinchadan aurum-oltin). Minerallar rangiga qarab nom olgan.
A.E.Fersmaning fikricha ayrim minerallarning
rangi uni tashkil qiluvchi
moddaning rangiga bog`liq. Masalan, kinovar va pirit minerallarining rangi ularni
tuzuvchi moddaniki bilan bir xil. Boshqalarning rangi esa ular tarkibidagi qattiq yoki
gazsimon aralashmalar rangiga bog`liq holda o’zgaradi. Masalan, temir oksidi
aralashgan
minerallarning rangi - qizil, qizg’ish, qoramtir, to’q sariq, qo’ng’ir bo’ladi
(sariq kalstit, malla rang kvarst va x.k).
Ko’pchilik minerallar turli xil ranglarda uchraydi. Masalan, kvarst binafsha, kul
rangda, qoramtir rangda, oltin rangda, yashil, oq va boshqa ranglarda uchrashi mumkin.
Minerallarning rangi ularning yangi sindirilgan yuzasiga qarab aniqlanishi lozim.
Chizig’ining rangi. Ayrim minerallarning o’zi va kukunining rangi har xil
bo’ladi. Xira yoki sal tiniq va to’q rangli minerallarni aniqlashda chizig’ining
rangiga
qaraladi va ular muhim diagnostik belgilardan biri hisoblanadi. Masalan, malahitning
rangi yashil, barg rang bo’lsa, chizig’i och yashil rangda, galenit kul rangda, chizig’i
qoramtir rangda, pirit sariq rangda, chizig’i esa yashil-qora rangda bo’ladi.
Metallga o’xshab tovlanuvchi minerallar rangidan qat’iy nazar, chizganda qora
chiziq qoldiradi. Minerallarning chinni taxtachaga-biskvitda qoldiradigan chizig’i
rangiga qarab belgilanadi.
Shaffofligi. Minerallarning o’zidan nur o’tkazish qobiliyati ularning shaffofligi
deb ataladi. U quyidagi uch gruppaga bo’linadi: 1-shaffof minerallar (kvarst, flyuorit va
boshqalar), 2-yarim shaffof (zumrad, kinovar va boshqalar), 3-shaffof
emas minerallar
(pirit, grafit va boshqalar).
Shaffof minerallarning kristallari orqali predmetlar tasviri aniq ko’rinsa, yarim
shaffoflarnikida-xiraroq ko’rinadi. Shaffof emas minerallar o’zidan deyarli nur
o’tkazmaydi.
Ulanish tekisligi. Fizik ta’sir ostida kristall zarrachalarning ulangan joyidan oson
ajralib, usti tekis, silliq va yaltiraydigan parchalarga aylanish xususiyati minerallarning
ulanish tekisligi deyiladi. Minerallardagi qovushqoqlik har xil bo’lganligi sababli, ular
singandan so’ng hosil bo’lgan tekislik darajasiga muvofiq quyidagi 5 turga bo’linadi:
1. O’ta mukammal ulanish tekisligi. Mineralni bir tarafdan tirnoq yordamida mayda
plastinkaga o’xshash varaq-varaq bo’lib oson ajralishi (masalan, slyuda, gips, grafit).
2. Ulanish tekisligi mukammal minerallar yengil zarb ta’sirida
oson ajralib usti tekis,
yaltiroq yuzalar hosil qiladi (masalan, kalstit, tosh tuzi).
3. Ulanish tekisligi o’rtacha. Bolg’a bilan urilganda yuzasi notekis bo’laklarga ajraladi
(masalan, rogovaya obmanka, flyuorit).
4. Ulanish tekisligi nomukammal. Ulanish tekisligi yaxshi bilinmaydi (masalan, apatit).
5. Ulanish tekisligi o’ta nomukammal. Minerallarning ulanish tekisligi umuman
ko’rinmaydi. Bolg’a urib sindirilganda g’adir-budir shakllar hosil bo’ladi (masalan,
korund, kvarst).
Yaltiroqligi. Minerallar yuzining nur sindirishi va nurning qaytarish xususiyatiga
yaltiroqlik deyiladi. Yaltiroqlik minerallarning nur sindirish ko’rsatkichi, yoritilishi va
yuza tuzilishiga bog`liq. Shu xossalariga qarab hamma minerallar ikki gruppaga
bo’linadi:
1. Metallsimon yaltiroq.
20
2. Nometall yaltiroq.
Birinchi gruppaga oltin, kumush, mis, temir kabi sof tug’ma minerallar hamda gematit,
molibdenit, pirit, markazit va boshqa minerallar misol bo’la oladi.
Ikkinchi gruppaga
tal’k, kalstit, olmos, asbest va boshqa minerallarni kiritish mumkin.
Qattiqligi. Mineralni qattiqligi deb, uni boshqa biror o’tkir uchi bilan tirnalganda
qirilishga va timdalanishga qarshilik qo’rsatish qobiliyatiga aytiladi. Mineralarning bu
xususiyati uning kristall panjarasini tuzilishiga va elementlar zarrachalarining o’zaro
birikish harakatiga bog`liq. Zarrachalar qanchalik bir-biri bilan kuchli bog’langan
bo’lsa, minerallarning qattiqligi ham shuncha yuqori bo’ladi.
Masalan, olmos va grafitlarning kimyoviy tarkibi bir xil (S) bo’lsada, ularning
ichki tuzilishi bir-biridan tubdan farq qiladi. Shunga ko’ra ular qattiqligi va mexanik
mustaxkamligi bilan bir-biridan farqlanib turadi. Anizatrop
minerallar qattiqligi turli
yo’nalishlarda har xil bo’lsa, izotoplarida hamma yo’nalishlarida bir xil qiymatli
qattiqlik kuzatiladi.
Qattiqlikni ma’lum shartli birlikda aniqlash uchun Moos shkalasidan
foydalaniladi. Bu shkala o’nta etalon (belgilangan o’lchov birligining aniq namunasi
bo’lgan) –minerallardan iborat bo’lib, tartib raqamiga ko’ra ularning qattiqligi 1 dan 10
gacha oshib boradi. (3.1-jadval).
