Geologik jarayonlar to’g’risida tushuncha

Download 3,12 Mb. Pdf ko'rish
bet	11/55
Sana	30.01.2024
Hajmi	3,12 Mb.
	#148645

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 55

1.4. Geologik jarayonlar to’g’risida tushuncha.

Yer yuzasida uzluksiz ravishda tushayotgan quyosh nuri oqimi atmosfera,
gidrosfera va yer po’stining yuqori qismlari turli-tuman dinamik jarayonlarni yuzaga
keltiradi. Tashqi energiya ta’sirida paydo bo’ladigan hodisalar yerning tashqi (ekzogen)
dinamikasi deb ataladi. O’z navbatida, yerning ichki qismlarida radiaktiv parchalanish
natijasida vujudga keladigan energiya va uning quvvatidan yuzaga keladigan jarayonlar
yerning ichki (endogen) dinamikasi deb ataladi. Ularga magmatizm, vulkanizm, tog’
hosil bo’lishi jarayoni va seysmik hodisalar (zilzilalar) misol bo’la oladi.
Magmatizm deganda yer qa’ridan suyuq holdagi yuqori temperaturali modda-
magmaning yuqoriga ko’tarilishi va tog’ jinslari ichida qotishi yoki yer yuzasiga otilib
chiqishi tushuniladi (bu holda u lava deb ataladi).
Vulkanizm magmatik prostesslarning bir turi bo’lib yer po’stidagi yoriqlar
bo’ylab suyuq holdagi magmaning yer yuzasiga otilib chiqishidan sodir bo’ladi.
Tarkibida gaz, suv bug’lari va qattiq mahsulotlar bo’lgan lava vulqonlar yordamida oqib
chiqadi.
Tog’ hosil bo’lishi (orogenez) deganda yer ichidagi energiya ta’sirida gorizontal
holda yotgan qatlamlarning bukilishi, egilishi, yuqoriga ko’tarilishi, yoriqlar bilan
bo’linishi (uzilishi) tushiniladi. Bu jarayon davomida yer po’stining ma’lum qismi
umuman yuqoriga ko’tariladi va bundan gumbaz shaklidagi balandliklar hosil bo’ladi.
Bunday juda baland joylar oqin suv harakatidan o’yilish, kavlanishi, chuqurlanishi,
tilinishi mumkin va bunday joylarda chuqur soyliklar va do’ngliklar paydo bo’ladi.
Shunday tilinish orqasida paydo bo’lgan do’ngliklarga (balandliklarga) tog’ deyiladi.
Tog’larni hosil qiluvchi bunday harakatlar-tektonik harakatlar deb ataladi.
Seysmik xodisalar (zilzilalar) asosan tektonik harakatlar va vulqonlar otilishidan
yuzaga kelib yer ustini tebratish orqali namoyon bo’ladi. Yerning ichki dinamik
kuchlari ta’sirida tog’lar, chuqur cho’kmalar va turli-tuman shakllardagi releflar yuzaga
keladi. Magmatizm xodisasi magmani sovib qotishidan tog’ jinslari va minerallar paydo
bo’lishiga olib keladi. Umuman olganda yer yuzasi relefidagi notekisliklarning vujudga
kelishida asosiy rolni yerning ichki dinamikasi o’ynaydi.
Yerning tashqi dinamikasi bilan bog`liq bo’lgan jarayonlar quyoshdan kelayotgan
nur va issiqlik ta’sirida vujudga keladi. Issiqlikning yer yuzasida notekis
taqsimanishidan shamol, namlikni bug’lanishi va suvlarning oqim harakati yuzaga
keladi. Quyosh energiyasi yerda hayotni rivojlantiruvchi vositadir. Shamol, suvlar,
o’simliklar va organizmlar ta’sirida yer yuzasi yemiriladi. Suv va shamol yemirilgan,
nuragan mahsulotlarni oqizib, ko’chirib yer yuzasining pastqam joylariga olib borib
yotqiziladi.
Suv havzalarida ximiyaviy va biogen yo’l bilan hosil bo’lgan cho’kmalarni
to’planishidan, xamda materiklardan shamol, muz va suvlar ta’sirida nuragan
materiallarni bir yerdan ko’chib ikkinchi bir yerga yotqizilishidan cho’kindi jinslar hosil
bo’ladi.

15
Demak, yerning tashqi dinamik jarayonlari yer yuzasidagi notekisliklarni
tekislovchi, tekisliklarni yuzaga keltiruvchi va o’z navbatida yerning ichki dinamik
prostesslariga qarama-qarshi bo’lgan kuchdir. Planetamiz rel’efi doimo yerning ichki va
tashqi kuchlarini o’zaro ta’siri natijasida vujudga keladi va rivojlanib boradi.
Injener-quruvchilar, gidrotexniklar, yo’l quruvchilar, injenerlar va quruvchi
texnologlar qurilayotgan va foydalanilayotgan inshootlarning mustaxkamligi va
turg’unligi yerning ichki va tashki dinamikasi ta’siriga bog`liqligini bilishlari va
inshootlarni loyixalash chog’ida ularni hisobga olishlari lozim.

Download 3,12 Mb.

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 55

Download 3,12 Mb.

Pdf ko'rish