25
(diferenstiastiyalanish) va qotish jarayonlari sodir bo’ladi. Magmatik yo’l bilan
minerallar yuqori temperatura va bosimli sharoitlarda vujudga keladi. Shunday yo’l
bilan kvarst, siilkatlar, rudali va boshqa minerallar paydo bo’ladi.
Magma yer qobig’ida yuqoriga ko’tarilayotganda tarikibidagi uchuvchi gazlar
(HF,HCl, H
2
S, B, P, S) va har xil tarkibli moddalar magmadan oldinroq ajralib chiqa
boshlaydi. Bu moddalar ko’tarilib past temperaturali sharoitga o’tadi va kristallanib
minerallar hosil qiladi. Shunday yo’l
bilan qalaytosh, volfram, margumush, molibden,
vismut, vulqon og’zida sof oltingugurt bor. Xarorat 500
0
S dan past bo’lganda oltin,
galenit, sfalerit, kinovar, pirit va boshqa minerallar paydo bo’ladi. Bu genezis-
pnevmatolitli mineral paydo bo’lishi deb ataladi.
Magma sovishining oxirgi bosqichlarida magma tarkibidagi gaz komponentlar
(suv bug’lari, karbonat, kislota va boshqalar) va magmaning
suyuq qoldiqlari qotib
qolgan magmatik jismlar yoriqlari ichiga kirib sovib qotishidan minerallar hosil bo’ladi.
Bunday yo’l bilan 300 dan ortiq minerallar vujudga keladi. Ularga kvarst, dala shpati,
slyuda, qimmatbaho toshlar, ruda va boshqa minerallarni kiritish mumkin. Bu genezis-
pegmatitli mineral paydo bo’lish deyiladi.
Magmani temperaturasi 500
0
S dan pasayganda magma tarkibidan turli-tuman
komponentlarga (oltin, kumush, mis, rux, qo’rgoshin va boshqalar) boy bo’lgan qaynoq
suv va suv bug’lari ajraladi. Ular tog’ jinslari yoriqlari bo’ylab sizilib, past temperatura
va bosimli muhitga o’tib qoladi va qotib minerallar hosil qiladi. Shunday yo’l bilan
kumush, oltin, simob, kvarst, kalstit, flyuorit, sulfid va boshqa minerallar paydo bo’ladi.
Bu genezis-gidrotermal mineral paydo bo’lish yo’li deyiladi.
Minerallarni hosil qiluvchi ekzogen jarayonlar. Yer qobig’ining ichki qismida va
sirtida kislorod, karbonat kislota, suv,
suvli eritmalar, organik dunyo faoliyati, quyosh
radiastiyasi, temperaturaning o’zgarishi natijasida murakkab ekzogen jarayonlar
vujudga keladi.
Shu omillar ta’sirida endogen jarayonlarda paydo bo’lgan birlamchi magmatik
minerallar
(silikatlar,
alyumosilikatlar)
kuchli
kimyoviy
va
fizik-kimyoviy
o’zgarishlarga duchor bo’ladi. Natijada ular parchalanib ushbu sharoitlarda turg’un
bo’lgan yangi ekzogen-ikkilamchi minerallar hosil bo’ladi. Minerallarni parchalab
yangilarini hosil qiluvchi bunday murakkab jarayon nurash jarayoni deb ataladi. Bu
jarayon ta’sirida o’ziga xos gil minerallar kompleksi-alyumosilikatlar (gidroslyuda,
kaolinit, montmorillonit va boshqalar) va turli-tuman temirli birikmalar,
sulfatlar,
oksidlar, karbonatlar paydo bo’ladi.
Yer yuzidagi daryo suvlari ko’l, dengiz va okeanlarga quruqlik yuzasidan juda
ham ko’p miqdordagi tuz eritmalarini va yarim erigan holdagi turli moddalarni oqizib
keltiradi. Ular qulay sharoitlarda masalan, suvning parchalanishi, kolloidlarning
koagulyastiyasi natijasida kimyoviy cho’kindilar va minerallar hosil qiladilar
(A.S.Qurbonov, T.Akromxujaev, 1983y). Ko’l, dengiz va
okean tublarida shu tariqa
galit (tosh tuzi), silvin, mirabolit, gips, kalstit, dolomit, temir (limonit), marganest va
boshqa minerallar paydo bo’ladi. Suv xavzalarida suvning sho’rlanish darajasi ham
turlichadir. Masalan, okean suvlarida tuz miqdori (kaliy, magniy va kalstiyning xlorli va
oltingugurtli oksidlari) –3,5 g/l; Qora dengizda- 1,8%, Boltiq dengizida -0,5%, Qizil
dengizda-4%, O’rta-Yer dengizida-3,9%, Elton va Boskunchoq ko’lida-25-29%, daryo
26
suvlarida: Chirchiqda-0,9%, Sirdaryoda-1, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxandaryoda-
1,2% dan oshadi.
Yer po’stida minerallarning hosil bo’lishida organizmlar-hayvonot va
o’simliklar ham ishtirok etadi. Akademik V.I.Vernadskiy va Ya.V.Samaylovlar
minerallarni hosil bo’lishida biologik jarayonlar roliga alohida e’tibor berdilar.
Minerallarning paydo bo’lishida tirik organizmlarning ta’siri turlichadir.
Masalan
dengizdagi suv o’tlari va oddiy organizmlar kalstiy karbonat kislotani iste’mol qiladi.
Shuning hisobiga ularning qattiq skeletlari va chig’anokqlari tarkib topib, o’sib
shakllanadi. Ular nobud bo’lgach suv tubida skelet va chig’anoqlar to’planishidan
kalstit va aragonit minerallari hosil bo’ladi. Diatomli suv o’tlari, bir xujayrali
radiolyariya va dengiz bulutlari (jonivorlari) kremnekislota angidridini iste’mol qilishi
va nobud bo’lishidan amorf mineral-opal paydo bo’ladi. Dengiz organizmlari-
mallyuskalari esa o’z chig’anoqlarida organik maxsulotlar bilan kalstiy karbonat
kislotani aralashuvidan marvarid hosil qiladi. Ba’zi bakteriyalar oltingugurt,
ayrimlari
esa temir va marganest birikmalarni ajratib chiqaradi.
Ekzogen yo’l bilan hosil bo’lgan minerallar o’z xossalari jixhatidan bir-biridan
tubdan farq qiladi. Masalan, tuzli minerallar suvda asosan eriydi, gil minerallar-
silikatlar esa suvda mutlaqo erimaydi. Ekzogen yo’l bilan paydo bo’lgan minerallarning
ko’pchiligi turli-tuman cho’kindi jinslar tarkibiga kiradi.
Minerallarni hosil qiluvchi metomorfik jarayonlar. Endogen va ekzogen genezisli
minerallar yer qobig’ining chuqur-yuqori bosim va temperaturali zonalariga tushib
qolishi mumkin. Natijada bunday minerallar uchun xos bo’lmagan yangi termodinamik
sharoitlar vujudga keladi. Yangi sharoitda eski minerallar parchalanadi, tarkibi
o’zgaradi qayta kristallanadi va strukturasi qat-qat tuzilishga o’tadi.
Natijada yangi
minerallar hosil bo’ladi. Metomorfik minerallar asosan silikat tarkibli bo’lib, kvarst,
dala shpati, tal’k, xlorit va boshqa minerallar hosil bo’ladi.
Metomorfik minerallar juda zich tuzilgan bo’lib, yaproqsimon yoki
tangachasimon shakllarga ega. Bunday yo’l bilan hosil bo’lgan minerallar asosan
metomorfik tog’ jinslarini paydo bo’lishida ishtirok etadi.
