28
4.2. Kristalooptika, izotrop va anizatrop moddalar haqida tushuncha.
Petrografiyaning tekshirish usullaridan biri optik usuldir. Optika usuli o’zining
mukammal va osonligi jixatidan ba’zi kristallangan jins va minerallarni o’rganishda
birdan-bir usuldir.
Bu usulda minerallarning optik xususiyatlari polyarizastion mikroskop yordamida
aniqlanadi.
Minerallarning optik ko’rsatkichlari
ularning kristall, shakllari,
tarkibi va
simmetriya qonuniyatlariga bog`liq bo’lganligi uchun kristalooptika usuli deyiladi.
Kristalooptika usuli yordamida kristall tuzilishga ega bo’lgan minerallardan nur
to’lqinlarining o’tish hodisalari o’rganiladi. Kristalooptika
asosan nurni va uning turli
sharoitda tarqalishini kuzatish orqali olib boradi.
Hozirgi zamon fiziklari tassavuricha, nur elektormagnit to’lqinlarini o’rganuvchi
fanning bir qismidir.
Elektromagnit to’lqinlari elektr /E-E
1
/ va magnit /M-M
1
/ to’lqinlaridan iborat. Bu
to’lqinlar bir-biriga va shu bilan birga yorug’lik energiyasi /nurning tarqalish
yunalishiga perpendikulyardir (4.1-rasm.)
Xuddi mana shu yorug’lik
energiyasi tarqaladigah
yo’nalish nur deb ataladi.
O-A- amplitudasi
T- tebranish davri.
4.1-rasm
Minerallarni to’g’ri aniqlashda ularning nurni sindirish ko’rsatkichi
muhim
ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi.
Yorug’lik ikki xil bo’ladi:
1. Oddiy nur –bu yorug’lik to’lqinlari yo’nalish chizig’iga doim perpendikulyar bo’lgan
holda, uning har xil kesmasida tebranib boradi.
2. Polyarizastiyalangan nur –yorug’lik faqat bir tekislikdagina tebranib boruvchi
to’lqinlardan iborat bo’ladi, ya’ni to’lqinlarning faqat bir
tekislikdagina tebranuvchi
29
qismi qolib, boshqa tomondagilarni esa biror jism yoki muxitda yutilgan, ya’ni
polyarizastiyalashgan bo’ladi.
a)
b)
4.2-rasm.
a) oddiy nur; b) polyarizastiyalangan nurlar.
1-nurning ko’ndalang kesimi; 2-uning yon kesimi; 3-yo’nalishi.
EF-CH- polyarizastiya tekisligi.
Polyarizastiyalangan nur quyidagi shartlarga javob berishi, ya’ni:
1/ yorug’lik manbaining bitta bo’lishi;
2/ bir tekislikda tebranishi;
3/ bir yo’nalishda bo’lishi, bir xil to’lqin uzunligiga ega bo’lishi kerak.
Yer po’stida uchraydigan minerallar optik xususiyatlariga ko’ra ikki asosiy katta
guruhga bo’linadi;
1. Optik izotrop – guruh
2. Optik anizotrop guruh
Optik
izotrop guruhga, kub singoniyali minerallar va amorf moddalar kiradi.
Ularning tuzilishi, xususan optik xususiyatlari (nur
tarqalish tezligi va sinish
ko’rsatkichi) hamma yo’nalishida bir xildir. Kub singoniyali izotrop minerallardan
flyuorit, granit, shpinel va boshqalarni amorf moddalarga esa sun’iy
shisha va vulqan
shishasi, apal, kaxrabo (yantar), smola kabilarni ko’rsatish mumkin. Izotrop jismlarning
zichligi hamma yo’nalishda bir xil. Bunday xususiyat jismlarning xossalarni belgilash
va baholashda katta ahamiyatga ega.
Optik aniztrop jismlarda bu xususiyatlar butunlay boshqacha.
Bu gruppaga
geksogonal, tetrogonal, rombik, monoklin va triklin singoniyali minerallar kiradi.
Minerallarning
xossalarini
belgilash
va
baxolashda
ularning
optik
xususiyatlarining ahamiyati kattadir. Demak bu xususiyatlar minerallar tashkil qilgan
tog’ jinslarning xossa va xususiyatlariga to’g’ridan to’g’ri ta’sir qiladi.
Shuning uchun
tog’ jinslarini o’rganishda minerallarning optik xususiyatlarini baxolash alohida
ahamiyatiga ega.
