39
4.5.3. Kimiyoviy cho’kindi jinslar va qurilishda ishlatilishi.
Kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan cho’kindi jinslarning ko’pchilik
qismi
kontinental
sharoitda,
suv
xavzalaridan
suvning
parlanishi,
suvda
tuz
konstentrastiyasining oshishi natijasida kimyoviy cho’kindi sifatida cho’kishdan xosil
bo’ladi.
Quruqlikda kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lgan tog’ jinslari cho’kindilar
mineralizastiyasi katta bo’lgan bo’loqlar oldida tarqalgan bo’ladi. Bunday cho’kindi
tog’ jinslariga ba’zi oxaktoshlar (oolitli oxaktosh) dolomit, angidrit, gips, osh tuzi misol
bo’ladi. Ularning asosiy xususiyatlaridan biri suvda yaxshi erishidir. Ba’zi tog’
jinslarining suvda kam erishiga qaramay, ularda kavernalar, g’orliklar paydo bo’ladi.
Bunday g’orliklarga Uraldagi Qung’urskiy g’ori misol bo’la oladi.
Uning uzunligi bir
necha kilometrni tashkil etadi.
Ohaktosh deb asosiy tarkibini kalstit minerali tashkil etuvchi tog’ jinsi
tushuniladi. Kalstitdan tashqari oxaktoshlarda har xil organik va mexanik aralashmalar
bo’lishi mumkin. Ohaktosh kontinental sharoitda, buloq yon atroflarida tarqalgan
bo’ladi. Yer osti suvlari gazga boy bo’ladi, bu suvlar yer yuzasiga chiqqanda, undan bu
gazlar intensiv ravishda ajralib chiqadi va kalstit cho’kindiga tushadi. Bu yotqiziqlar
katta mustaxkamlikka ega bo’ladi. Zichligi 1,9-2,0 g/sm
3
, mustaxkamligi 60-100 MPa
gacha. Ohaktosh xalq xo’jaligida keng foydalaniladi.
U yaxlitligi, zichligi, undagi
minerallarning tiniqligiga qarab pardozlash ishlarida,
ohak va stement tayyorlashda,
kimyoviy sanoatda keng miqiyosda ishlatiladi. O`zbekiston xududida ohaktosh konlari
juda keng tarqalgan: Masalan, Navoiy, Karaxtoy, Qo’ng’irot, Kosonsoy, Oqtosh,
Zarafshon va boshqalar.
Dolomit –ohaktosh jins bo’lib, shu nomli minerallardan [CaMg(CO
3
)]
2
tuzilgan.
Rangi kulrang, oq yoki qizg’ish. Dolomit donador kristallangan strukturali ko’rinishga
ega, zichligi 2,7-2,9 g/sm
3
, mustaxkamligi 100-140 MPa. Respublikamizda juda keng
tarqalgan bo’lib, qurilish xom ashyosi sifatida keng ishlatiladi.
Sulfat tog’ jinslari.
Angidrit, gips shu nomga ega bo’lgan minerallardan tashkil
topgan bo’ladi, bu tog’ jinslarining rangi oq, sarg’ish, kulrang bo’lib, donador
shishasimon tuzilishga ega bo’ladi. Suv ta’sirida 1,0 MPa dan kichik
bosimda angidrit
o’z xajmini 35% ga oshirib gipsga aylanishi mumkin. Yana katta bosim ta’sirida oldingi
xoliga, angidritga aylanishi mumkin. Shuning uchun bu tog’ jinslari tarqalgan joylarda
ustki qismida gips ostida esa angidrit yotadi. Bunday tog’ jinslari Jizzax va Farg’ona
vodiylarida keng tarqalgan. Qurilish materiali sifatida keng ishlatiladi. Ular O`zbekiston
xududida Xojaqo’l, Quvasoy, Qo’ngirot, Sharg’un kabi konlardan qazib olinadi.
Osh tuzi yotqiziqlari qatlam-qatlam va qatlamcha shaklida tarqalgan bo’ladi va
ko’p hollarda silvenit bilan uchraydi. Masalan, Suvay tuz qatlami uzunligi 13 km, eni 6
km, qalinligi 8 km.
Bu guruhga kiruvchi tog’ jinslari yaxshi mexanik xususiyatlarga ega bo’lib,
qurilish talablariga javob berishi mumkin. Lekin suvda eruvchanligi ularning
mustaxkamligini susaytiradi. Shuning uchun bu tog’ jinslari ustida qurilish olib
borilganda bu tog’ jinslarida yorig’lik kavernalarining mavjudligiga e’tibor berish
kerak.
40
Yaqin paytlarda tog’
jinslarida kavernalar, yorig’liklar bo’lsa, bu tog’ jinslar
ustida qurilish olib borib bo’lmaydi deyilar edi. Buning asosida inshoot qurilgandan
keyin (GES) bu yoriqliklar kengayishi mumkinligi ko’zda tutilar edi.
Keyingi paytlarda bu yoriqliklarning kengaymasligi,
kengaysa xam juda sekin
borishi aniqlanadi, bu esa tog’ jinslaridagi keng ko’lamda foydalanishga imkon yaratadi.
Qurilish olib borganda, bu tog’ jinslarining yotish chuquriligini, qalinligini, suvda
eruvchanligini chuqur o’rganish kerak. Bundan tashqari inshoot qurilib foydalanish
davrida, tuzning eruvchanligini kamaytiradigan inshootlar qurish kerak.
Tog’ jinsining erishi faqatgina uning erish qobiliyatigagina emas, balki erituvchi,
ya’ni suvning miqdoriga ham bog`liq bo’ladi. Agar eruvchan tog’ jinsi erimaydigan tog’
jinsi bilan qoplangan bo’sa, u holda uning erishi kamayadi.
Shuning uchun bunday tog’ jinslari tarqalgan yerlarni suvdan saqlash uchun har
xil suvda erimaydigan ekranlardan foydalaniladi.
Yer osti suvlari bilan ta’sirini oldini olish uchun kanavalar quriladi. Tog’
jinsining mustaxkamligiga yer usti suvidan tashqari yer osti suvlari ya’ni gidrogeologik
sharoit ham ta’sir qiladi. Yer osti suvlari tog’ jinslari g’ovakliklarida harakat qilib,
yoriqlik va g’ovakliklarni kengaytiradi va karst g’orliklarini hosil qiladi. Buning uchun
har xil stement moddalari bilan hosil bo’lgan yoriqliklarni to’lg’azish kerak.
