17
minerallariga,
ionlari silikatli, ishqorli metall minerallariga, molekulalari o’ziga xos
elektrga neytral molekulalaridan tarkib topgan minerallarga xosdir. Tabiatda o’zida
hamma tipdagi panjaralarni mujassamalshtirgan kristallar uchraydi.
Kristallarda zarrachalarning fazoviy panjara ko’rinishida joylashishi kristall
moddalarning asosiy xususiyatlarini belgilaydi.
Ularning bir tarkibligi, anizotropli va
ko’pqirrali shaklga kira olish xususiyati bunga misol bo’la oladi.
Kristallarning hamma qismidagi bir xil tarkibliligi deb ularning parallel
yo’nalishidagi fizikaviy xususiyatlarini doimiyligiga aytiladi. Parallel yo’nalishlarga
kristallarning
fizikaviy xossalari, o’z navbatida turlichadir. Kristallarning parallel
bo’lmagan yo’nalishlaridagi xossalarini hilma-hilligi uning anizotropligi deb ataladi.
Masalan, 2.3.-rasmdagi kristallni tekshirib ko’rsak A yunalishdagi har qanday nuqtadagi
xususiyati V yo’nalishdagi bo’yicha (orasida) turlicha bo’ladi. Slyudada anizotroplik
yaqqol namoyon bo’ladi. Chunki, u bir tekislik bo’yicha
yupqa plastinkalarga oson
ajraladi, lekin perpendikulyar yunalishda ajralmaydi.
2.3-rasm.
Hamma kristallar mexanik xossalari (qattiqligi, ulanish tekisligi, mustaxkamlik
chegarasi) bo’yicha anizatroplik xususiyatlariga ega.
Magmani
sovib qotishidan, dengiz va okeanlar tubida tuzlarning cho’kib
to’planishdan kristallar hosil bo’lishi, o’sishi, kattalashishi hamda rivojlanishi mumkin.
Tabiiy sharoitda o’sayotgan ozmi yoki ko’pmi miqdordagi moddalar tomchi, ayrim
hollarda oqim tarkibiga kelib qo’shiladi. Bu hol kristallarni o’sishiga sabab bo’ladi.
Kristallar o’sish jarayonida shu joydagi bo’shliqlarni egallab uni shakliga
kirib qoladi,
shunga ko’ra to’g’ri, noto’g’ri va boshqa shakllardagi kristallarni uchratish mumkin.
Kristallar qanday shakllarda bo’lishidan qat’iy nazar o’sish jarayonida ularning
dastlabki qiyofasi saqlanib qoladi.
Kristallar o’sish bilan birga ma’lum bir muxitli sharoitlarda erishi va
parchalanishi ham mumkin.
