Kislorod
46,8%
Natriy
2,6%
Kremniy
27,3%
Kaliy
2,6%
Alyuminiy
8,7%
Magniy
2,1%
Temir
5,1%
Qolgan xamma
elementlar
1,2%
Kalstiy
3,6%
Demak yer po’stining yuqori tarkibida kislorod, kremniy, alyuminiy, temir va
kaltsiy rol o’ynar ekan.
Yer po’sti tarkibida turli-tuman jinslar uchraydi va ular juda ham notekis
tarqalgandir. Litosferaning ayrim uchastkalarida turli rudalarni to’planganligini va
foydali qazilma konlarini hosil qilganligini guvohi bo’lamiz.
Yerning litosfera qobig’ida vulqonlar otilishini, qatlamlarini yirik yoriqlar bilan
bo’linib ketganligini, yerning ichki tektonik kuchlari ta’sirida qatlamlarning egilib-
bukilishini kuzatish mumkin. Hosil bo’lgan strukturalar yer yuzasi relefini tuzadi. Yer
12
yuzasining relefi tog’, tekislik va dengiz hamda okean cho’kmalari rel’efidan iborat.
Rel’efning shakli va uning hosil bo’lishini geomorfologiya fani o`rganadi.
Yerning chuqur qismlarining tuzilishini o’rganish hozirgi kunda ham murakkab
masalalardan biri hisoblanadi. Geofizika fani yutuqlariga asoslanib yer qa’rida zilzilalar
va yirik portlashlardan hosil bo’ladigan seysmik to’lqinlarni tarqalishini, yer yuzasidagi
jinslarning tortishish kuchi qiymatini o’zgarishini, yerning magnit maydonini o’rganish
asosida planetamizning ichki tuzilishini fikrlashimiz mumkin.
Litosferaning yuqori qismi qalinligi 10-15 km dan iborat bo’lgan cho’kindi
jinslardan tuzilgan. Uning ostida qalinligi 6-50 km li granitli qatlam joylashgan. Uning
eng qalin qismi Pomir va Alp tog’lari ostida uchraydi. Okean cho’kmalari ostida esa
granitli qatlam qalinligi juda ham oz bo’lib ayrim joylarda butunlay uchramaydi.
Keyingi bazalt qatlam qalinligi 30 km gacha bo’lib, uning maksimal qalinligi materik
tekisliklariga to’g’ri keladi.
Yerning bu qatlam tarkibi kremniy va alyuminiy elementlariga boy bo’lgani
uchun sial qobiq deb ataladi. Bu qobiq cho’kindi jinslar qatlami bilan birgalikda
litosferani hosil qiladi. Litosferaning umumiy qalinligi 60-70 km (1.1-rasm.)
1.1-rasm.
Geofizik olimlarning keyingi paytlarda olib borgan izlanishlari natijasida granit
va bazal’t qatlamlar tarkibini o’xshashligi sababli ular orasidagi chegarani shartli
ravishda zichligiga qarab aniqlash mumkinligini aytishmoqda.
Litosfera ostida tarkibi kremniy va magniyga boy bo’lgan asos jinslardan tashkil
topgan peridotit qobiq joylashgan. Bu qobiqdagi jinslarning zichligi 3,3-4,5 g/sm
3
ga
teng bo’lib qalinligi 900 km gacha boradi.
Oraliq qobiq 2900 km chuqurlikkacha davom etib zichligi 5,3-6,5 g/sm
3
bo’lgan
jinslardan tuzilgan.
Yerning markazini yadro qobig’i tashkil etadi. Uning zichligi 9,9 dan 11,0 g/sm
3
gacha bo’lib, 2900 km chuqurlikdan boshlab keskin oshib boradi. Yadro qobig’ining
temperaturasi 2000-2500
0
S.
Yerning yadro qismini tashkil etuvchi moddalarning agregat holati yaxshi
o’rganilmagandir. Olimlardan Lejandrning fikricha moddalar yadroda qattiq.
Goldshmidt gipotezasiga ko’ra suyuq holatda bo’lishi lozim. Yadrodagi moddalarning
o’ta zich tuzilganligi yuqori bosim ostida yuzaga kelgan.
|
