44
foydalanishga imkon beradi. Tog’ jinsini o’rganishda doimiy va nisbiy yosh
tushinchalari keng foydalaniladi.
Doimiy yosh haqida tushincha. Absolyut
yosh-yillarda ifoda etilib, ximik,
magmatik tog’ jinslari uchun bu yosh tog’ jinsini tashkil etuvchi mineral
zarrachalarining yoshiga teng bo’ladi.
Chaqiq mexanik yo’l bilan hosil bo’lgan tog’ jinslarining yoshi ko’p hollarda
mineral zarrachalar yoshidan farqli, yoshroq bo’ladi.
Doimiy yoshni aniqlash yaqin paytlargacha juda og’ir ish hisoblanar edi. Keyingi
yillarda radioaktiv usullar asosida bu masala hal qilindi. Bizga ma’lumki
tabiatda
tarqalgan kimiyoviy elementlarning ko’pchilik qismi izotoplik bo’lib, bir turdan
ikkinchi turga ya’ni turg’un holatga o’tib turadi. Elementlarni parchalab turg’un holatga
o’tish davrining yarmisi yarim parchalanish davri deb ataladi. Masalan, uran 238
kimyoviy elementning yarim parchalanish davri 4,5 milyard yilni, S-5568
yilni tashkil
etadi.
Bir paytda tog’ jinsida mavjud bo’lgan uran 238 va nisbati tog’ jinsini doimiy
yoshi to’g’risida ma’lumot beradi.
Bu usul birinchi bo’lib 1903 yilda Per Kyuri tomonidan izoxlab utilgan edi. Bu
usul asosida ma’lum davr, eralarning davom etish vaqti aniqlangan. Masalan, Arxey
erasining yoshi 4
⋅
10
9
yil, proterazoy 570
⋅
10
6
yil deb atalgan.
Hozirgi paytda yerning doimiy yoshi 4,56
±
0,03 mln.
yosh deb qabul qilingan
5
⋅
10
13
yil.
Tog’ jinslarining nisbiy yoshi haqida tushincha. Tog’ jinsining nisbiy yoshi
o’rganilayotgan tog’ jinsi bilan boshqa tog’ jinsi orasidagi yoshi nuqtai nazaridan bir
hilligi yoki katta-kichikligiga nisbatan baho berishdan iborat.
Tog’ jinslarini aniqlashda ikki usul:
1. Stratigrafik usul;
2. Paleontologik usul mavjud.
Stratigrafik usul tog’ jinslari gorizontal holatda yotgan sharoitda yaxshi natija
beradi.
Agar tog’ jinsi ma’lum tektonik xarakatlar natijasida
gorizontal holatdan
chiqarilgan bo’lsa, u holda bu usul yaxshi natija bermaydi va xatolikka olib borishi
mumkin.
Bu holatda tog jinslarini nisbiy yoshini aniqlash uchun paleontologik usullardan
foydalaniladi.
Paleontologik usul asosida Charlz Darvin yaratgan, erda hayotning paydo bo’lishi
va tarqqiyoti tarixi asos qilib olingan.
Har bir geologik davr uchun, shu davr uchun
xarakterli hayvon va o’simlik kompleksi mavjud bo’ladi.
Hayvonot dunyosining rivojlanishida oddiy organizmlar oldin, murakkablari
keyinroq taraqqiy topgan. Demak, tog jinsi qari bo’lsa unda oddiy organizmlar, yosh tog
jinslarida murakkab organizm qoldiqlari topiladi.
Masalan, devon davrida birinchi baliqlar, karbon davriga kelib anfibiyalar, perm
davriga kelib rentimiyalar paydo bo’lgan.
Geoxronologik shkala. Erning taraqqiyot davrini geologik tuzilishini o’rganish,
undagi
hayot tarakqqiyoti, uning tarixini ma’lum bo’laklarga bo’lishga, geoxronologik
shkala tuzishga imkon beradi.
45
Erni geologik tarixini o’rganib, unda 5 ta era ajratilgan va bu eralarning nomi
butun duyoda bir xil qabul qilingan.
1. Arxey. 2. Proterzoy. 3. Paleozoy. 4. Mezazoy. 5. Kaynazoy.
Har bir era davrlarga bo’linadi, davrlar esa 2 ta yoki 3 ta bo’limlarga, bo’limlar
esa asrlarga bo’linadi.
Arxey va proterazoy eralari 2 mlrd. yil davom etgan bo’lib,
bu era davrlari har
mamlakatda har xil nom bilan yuritiladi. SNG territoriyasida era yotqiziqlari Rus, Sibir
platformalarining kristallik fundamentlarini tashkil etadi va ba’zi joylarda yer yuzasiga
chiqadi
Paleozoy erasi (R
z
) bundan 525 mln. yil oldin boshlanib, 335 mln. yil davom
etgan va quyidagi davrlarga bo’lingan.
Proterozoy – PR
Kembriydan oldingi
Arxeozoy –AR
Kembriydan oldingi-
∈
Kembriy-
∈
qo’yi
o’rta
yuqori
Paleozoy (R
Z
)
Ordovik –0
0
1
qo’yi
0
2
o’rta
0
3
yuqori
Silur-S
S
1
qo’yi
S
2
yuqori
Devon –D
D
1
quyi
D
2
o’rta
D
3
yuqori
Karbon
(tosh ko’mir)
–C
S
1
qo’yi
S
2
o’rta
S
3
yuqori
Perm –P
R
1
quyi
R
2
yuqori
Bundan keyin Mezazoy (Mz) erasi, bu era 3 ta davrga ya’ni
Trias –T
T
1
quyi
T
2
o’rta
T
3
yuqori
Yura-
quyi
o’rta
yuqori
Bo’r –K
K
1
quyi
K
2
yuqori
46
Kaynazoy (Kz) erasi ham uchta davrga bo’linadi.
Paleogen –R
R
1
-Oligosten
R
2
-Zosten
R
3
-Paleosten
Neogen
N
1
-Pliosten
N
2
-Miosten
To’rtlamchi yoki antropogen -Q
A(Q
4
)
Hozirgi
zamon
to’rtlamchi davr
A(Q
3
) Yuqori to’rtlamchi
davr
A(Q
2
) O’rta turtlamchi
davr
A(Q
1
) Quyi to’rtlamchi
davr
