47
egallaydi.
Ularga Rus, G’arbiy Sibir platformasi kiradi. Platformalar ikki qavatdan
iborat bo’lib, pastki qavati burmalangan cho’kindi, yoxud metamorfik va magmatik
jinslardan tuzilgan bo’ladi. Ustki qavati esa gorizontal holda yotgan cho’kindi jinslardan
iborat.
Yer qobig’ining uzoq vaqtlar cho’kindi jinslar to’planadigan va platformalar
orasida
joylashgan, aktiv tektonik harakatlar bo’lib turadigan qismi geosinklinal deb
ataladi. Geosinklinal yer qobig’ining asosiy geotektonik elementlaridan biri bo’lib, u
platformaning aksini tasvirlovchi zonadir. Geosinklinal xududlarga Alp, Karpat, Kavkaz
tog’lari va O’rta Osiyo tog’ tizmalari kiradi.
Tektonik harakatlar asosan ikki turga bo’linadi
1) tebranma tektonik harakat;
2) dislokastion tektonik harakat.
Bulardan tashqari, geosinklinal rayonlarda zilzila va vulqon hodisalari kuzatiladi.
Tebranma tektonik harakatlar. Platformalarning ayrim qismlari o’n, yuz va ming
yillar davomida ko’tariladi hamda buning hisobiga uning ikkinchi biri pasayadi yoki
cho’kadi. Buni yer yuzasidagi ba’zi joylardan dengizning chekinishi, natijasida o’sha
joylarda qo’ruqlikning kengayishi, ikkinchi bir boshqa maydonda dengiz trangressiyasi
natijasida quruqlikning kamayshi misolida ko’rish mumkin.
Tebranma tektonik
harakatlar jinslarinng dastlabki yotish holatini o’zgartirmasa-da, uning geologik
jixatidan ahamiyati kattadir. Bu harakat natijasida cho’kindi hosil bo’lish jarayoni
tezlashadi, quruqlik bilan dengiz o’rtasidagi qirg’oq chegarasi o’zgaradi. Daryo
suvlarining yuvish xususiyati kamayadi yoki aksincha kuchayadi.
Tebranma tektonik harakatlar quyidagi ko’rinishlarga bo’linadi:
a) qadimiy geologik davrlardagi tebranma harakatlar;
b) yangi va zamonaviy tebranma harakatlar.
Qadimiy geologik davrlardagi tebranma harakatlar yer qobig’ining ko’tarilishi
yoki cho’kishiga olib kelgan. Natijada yer yuzasining hozirgi umumiy tuzilishi vujudga
kelgan.
Yangi va zamonaviy tebranma harakatlar neogen davrining oxiri va to’rtlamchi
davrida sodir bo’layotir. Biz bu harakatlarni dengiz supalari balandligining o’zgarishi,
daryolarning quyi qismlarini dengiz suvi bosishi va daryo o’zanlarining cho’kishida
yaqqol ko’ramiz. Masalan, O`zbekistonning Chinozdan Kogongacha bo’lgan
oralig’idagi maydonlar yiliga 13-15 mm, Amudaryoning o’rta oqim rayonlari 10 mm,
Gurlan-Xo’jayli rayoni 10,5-11,5 mm ga ko’tarilayotganligi aniqlangan.
Yer qobig’ining ba’zi joylari ko’tarilsa, ikkinchi bir joyi cho’kadi. Masalan,
Farg’ona vodiysi yiliga 5-10 mm, Qizilqum yerlari 4-6 mm cho’kmoqda.
Hozirgi zamon tebranma harakatlarini o’rganish xalq xo’jaligida
katta
ahamiyatga egadir. Gidrotexnik inshootlar, sun’iy dengizlar, to’g’onlar va dengiz
qirg’oqlarida shaharlar qurilishida vertikal tebranma harakatlar kuchini o’rganish va
hisobga olish muhimdir.
