|
Gulxumor kurs ishi (2)
|
| bet | 11/16 | | Sana | 12.01.2024 | | Hajmi | 5,53 Mb. | | #136062 |
Bog'liq Hayotxon kurs ishi (2)| 1.2 3-rasm. Yadroviy qurol
Har qanday qo‘llanishidan qat’i nazar yadro qurollari insoniyat uchun juda katta halokatga olib keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Rossiya arsenalida olti mingga yaqin, AQSh ixtiyorida esa besh mingdan ortiq yadro kallagi mavjud. Ularning faqatgina yarmi qo‘llanishi ham butun sayyora kelajagini xavf ostiga qo‘yadi.
Uning jismoniy zararlarini esa tasavvur qilish ham dahshatli bo‘ladi.
II BOB. Detektorlar
Detektor (lot. detector — sochuvchi) — 1) radiotexnikada — elektr tebranishlarni detektirlaydigan qurilma (qarang Detektirlash). Radioeshittirish, televizion koʻrsatuvlar, aloqa, oʻlchash qurilmalari va b.da yuqori chastotali modulyasiyalangan tebranishlarni modulyasiyalangan tebranish chastotalariga aylantiradi. Amplitudali, chastotali va fazali Detektorlarga boʻlinadi; 2) zarralar va nurlarni aniqlaydigan asbob. Mas, gamma-nurlar Detektorlari, neytron Detektorlari va b.; 3) elektr oʻlchash asboblarida — indikatorga taʼsir etadigan kam quvvatli toʻgʻrilagich; 4) yoruglik (fotoelement) va issiqlikni (termopara) aniqlaydigan qurilma.
Yadro nurlanishi detektorlari — yadro nurlanishlarini kuzatish va qayd qilish uchun moʻljallangan asboblar. Ularga ssintillyatsiyaviy va ionizatsiyaviy hisoblagichlar, Vilson kamerasi, pufak kamera, yarimoʻtkazgich detektorlar, qalin qatlami fotoemultsiya va boshqalar kiradi.
Yadro nurlanishlari modda orqali oʻtganda ular qoldiradigan iz (trek) laridan foydalanib ularni oʻrganish mumkin. Xususan, Vilson kamerasi, pufak kamera va fotoemulsiyaning qalin qatlamidan nurlanish zarralari oʻtganda shunday izlar kuzatiladi. Izlarning qandayligi — uzun yoki qisqaligi, yoʻgʻon yoki ingichkaligi, magnit maydonida ogʻishi va h.k. zarra zaryadining ishorasini, energiyasi, impulsi va boshqalar fizik kattaliklarni baholashga imkon beradi.
Yuqori energiyali gamma-kvantlar yadro bilan to‘qnashishi natijasida proton, neytron, deytron va boshqa zarralar hosil qilishi hamda og‘ir yadrolarni parchalashi ham mumkin. Bunday reaksiyalarga fotoyadroviy reaksiyalar deb ataladi. Bu jarayon fotoeffekt hodisasiga o‘xshash bo`lganligi uchun yadroviy fotoeffekt deb ham ataladi. Yadro fotoeffekti 1934-yilda D.Chedvik va Goldxaber tomonidan 208Tl radioaktiv izotopdan chiqadigan E = 2,62 MeV energiyali gamma-nurlar bilan deytronni bombardimon qilishda kuzatilgan. γ + 12𝐻→𝑛 + 𝑝 yadrolarda fotoyadroviy reaksiyani hosil qilish uchun gamma-kvant energiyasi nuklonningyadrodagi bog'lanish energiyasidan katta bo'lishi kerak.
Gamma-kvantlar radioaktiv yemirilishlardan keyin, ayniqsa, yuqori energiyali gamma-kvantlar esatezlatkichlar (betatron, sinxrotron) yordamida hosil qilinadi. Fotoyadroviy reaksiyalarda asosan (g, n), (g, p) reaksiyalar kuzatiladi. Ularning kesimi yadroning tartib nomeriga qarab chiziqli ortadi. A > 100 bo‘lgan og‘ir yadrolardan chiquvchi neytronlar va kichik energiyali protonlarning burchaklar bo‘yicha taqsimoti izotrop, tez protonlar esa gam m a-kvant yo‘nalishiga tik ravishda k o ‘proq uchib chiqadi. (g, p) reaksiya chiqishi (g, n) reaksiya chiqishidan taxminan 100 marta ko‘p bo‘ladi. Bu natijalarni Borning yadroviy reaksiya mexanizmi asosida tushuntirish mumkin emas. Haqiqatan ham, agar (g, n) va (g, p) reaksiya vaqtida oraliq yadro hosil bo‘lsa, ikkilamchi neytron va protonlar Maksvell taqsimotiga o‘xshash energiya taqsimotiga ega bo‘lishi kerak edi. (g, p) reaksiyaning chiqishi (g, n) reaksiya chiqishidan 103 — 104 marta kam bo‘lishi kerak edi, chunki kulon potensial to‘sig‘i kompaund yadrodan protonlarning chiqishini qiyinlashtiradi. Tajribalar esa (g, p) reaksiya chiqishining ancha katta bo‘lishini ko‘rsatadi. Bu holni to‘g‘ri tushuntirish uchun fotoyadroviy reaksiyalar bevosita ta’sir mexanizmi bilan boradi deb faraz qilindi. Bu yadro mexanizmida gamma-kvant yadro sirtiga yaqin joylashgan proton tomonidan yutiladi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yadrodan urib chiqariladi. Fotoprotonning maksimal kinetik energiyasi (Tp)maks = Eg - ep, bu yerda Eg - gamma-kvant energiyasi, ep - protonning bog‘lanish energiyasi. Fotoprotonning bunday to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri urib chiqarilishi asosida (g, p) reaksiya chiqishining katta bo‘lishi va fotoprotonlarning anizotrop burchak taqsim otini to‘g‘ri tushuntirish mumkin, chunki bu yadrolardan protonlarning chiqishi Bor m exanizm iga asosan qiyinlashadi. Tezlatkichlar yordamida hosil qilingan tormozlanish gamma-nurlar yordamida kuzatilgan fotoyadroviy reaksiyalarda kesim ning gammakvant energiyasiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi, ularning uyg‘onish funksiyasi rezonans xarakterga ega ekanligini ko‘rsatdi. ( y , p) va (Y, n) reaksiyalarning kesimi energiya ortishi bilan ortib Ey = 10 MeV da 1 mbarn ga tenglashadi, so‘ng Ey = 15 /25 MeV da o‘ziga xos rezonans ortish kuzatiladi.
Zaryadli zarralar oʻz yoʻlida uchragan molekulalarni ionlashtiradi. Ionizatsiyaviy hisoblagichlarda gaz bilan toʻldirilgan hajmga uchib kirgan zaryadli zarra gaz molekulalari bilan toʻqnashib, ion va elektronlardan iborat iz qoldiradi — zanjirda tok hosil boʻladi. Tokning kattaligidan kamera hajmidan oʻtayotgan zarralar haqida fikr yuritish mumkin.
Ssintillyatsiyaviy hisoblashlarda lyuminessensiyalanuvchi sirtga tushuvchi zarralar taʼsirida yorugʻlik chaqnashlari (ssintillyatorlar) vujudga keladi, moddadan fotonlar chiqadi. Bunday yorugʻlik chaqnashlarini fotokoʻpaytirgich qayd qiladi.
Neytral zarralar iz qoldirmaydi, lekin ular yemirilib zaryadli zarralar hosil qilish paytida yoki biror yadro bilan toʻqnashish paytida seziladi. Demak, neytral zarralar ham oʻzlari hosil qilgan zaryadli zarralarning ionlashtirish taʼsiri orqali qayd qilinadi.
Yadro tajribalari impuls kuchaytirgichlar, mos tushish sxemalari, vaqtincha toʻxtatib turish sxemalariga ulangan detektorlar yordamida amalga oshiriladi.
|
| |
