1-mavzu: Hayot faoliyati xavfsizligini ta'minlash asoslari
Insoniyat taraqqiyotining XX asri o’tib XX1 asr bo’sag’asida turibmiz. O’tgan
asrga nazar tashlasak, bu asrda har qanday bo’ronlar, falokatlar, ikki marta jahon
urishi va hozirgacha tinmayotgan hududiy janjallar va boshqa inqiroziy voqealardan
qat'iy nazar, birmuncha ijobiy o’zgarishlar ham ro’y berdiki, bularni hisobga
olmaslikning iloji yo’q. Eng avvalo va bunisi asosiy ijobiy voqea bo’lishi tabiiy,
O’zbekiston o’z mustaqilligini ta'minladi.Tarixdan ma'lumki hali dunyodagi
mustaqillikka erishgan davlatlardan birortasi qurbonlarsiz va yo’qotishlarsiz
erishgan emas. Tarix taqozosi bilan O’zbekiston mustaqilligi imkon qadar kam
yo’qotishlar va qurbonlarsiz va vayronagarchiliklarsiz bo’lganligi, O’zbekiston
mustaqilligining o’ziga xos xususiyati hisoblanadi.
O’zbekiston mustaqilligining birinchi yilidan boshlab, Davlat bosh islohotchi -
tamoili asosida O’zbekistonning siyosiy, ijtimoiy va iqstisodiy yo’nalishlar
belgilandi va bu yo’ldan og’ishmay borilmoqa.
16
O’tgan asrda yuz bergan yana bir ijobiy o’zgarish ilm - fan taraqqiyotining yuqori
bosqichlarga ko’tarilganligi, yangi texnika va texnologiyalarning paydo
bo’lganligidir.
Ma'lumki fan - texnikaning rivojlanishi birinchi navbatda ishlab chiqarish kuchlarini
qayta taqsimlashga olib keladi. Yangi texnologiya bilan ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati yaxshilanadi, dunyo
bozoridagi raqobatni vujudga keltiradi va ilm - fan darajasi past bo’lgan
davlatlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jahon bozorida sotish imkoniyati
yo’qoladi. Shuning uchun ham davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri
bo’lgan ilm-fan tizimini isloh qilish hozirgi vaqtda dolzarb masalalar qatorida
turibdi.
Davlatimiz rahbari shaxsiy tashabbusi bo’yicha o’tkazilayotgan o’quv tizimi
islohati bir necha bosqichdan iborat qilib belgilangan. Bunda birinchi bosqich
to’liqsiz o’rta ma'lumot, 9 yillik maktablarda amalga oshirildi, ikkinchi bosqich
kasb-hunar qollejlari va akademik litseylarda bajarildi va keyingi bosqichda
universitet va institutlarda to’liqsiz oliy ma'lumotli bakalavrlar tayyorlash yo’lga
qo’yildi, nihoyat oxirgi bosqich magistrlar, ya'ni yo’nalish bo’yicha etuk
mutaxassislar tayyorlash bilan natijalanadi.
Oliy o’quv yurtlarida o’zbek tili Davlat tili deb e'lon qilingan vaqtdan beri,
darslar o’zbek tilida olib borilayotgan bo’lsa ham, foydalanilayotgan darsliklar eski
ittifoq zamonida chiqarilgan rus tilidagi darsliklardan iborat.
O’zbek tilida dars olib borilgandan keyin, rus tilidagi adabiyotlar tavsiya qilish,
shubhasiz noqulay ahvol hisoblanadi.
Yana shuni ham ta'kidlash kerakki, rus tilidagi adabiyotlarning texnika sohasiga
tegishli hollarda atamalar (terminlar) masalasi ham ancha murakkab. Shuning uchun
talabalar bu masalalarni o’zlaricha hal qiladilar deb o’ylash mutloqo mumkin emas.
Chunki atamalar ustida hali atamalar komiteti tomonidan echimi topilmagan
17
muammolar mavjud va buni talabalar elkasiga yoqlash, albatta ularga og’irlik
qiladi.
Hayot faoliyati xavfsizligi fani texnika fanlari sirasiga kiradigan fan hisoblanadi.
Bu fan uchun yuqorida keltirib o’tilgan muammolar to’laligicha o’tishi bilan birga,
uning paydo bo’lganligiga uncha ko’p vaqt o’tmaganligini hisobga olsak, bu fan
uchun darsliklar yozilgani yo’q.
Albatta bu fan paydo bo’lgani yo’q. Uning negizini uchta mustaqil fan tashqi l
qiladi. Bular: mehnatni muhofaza qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish; va
fuqorolar muhofazasi fanlari bo’lib, avvallari bu fanlar mustaqil o’qitilganligi
sababli, har biri o’z uslubiy qo’llanmalari, darsliklari va tajriba o’tkazish hamda
amaliyotdan masala va misollar to’plamlariga ega. Bu fanlarning asosini tashqi l
qilgan "Mehnatni muhofaza qilish" fani ilgaridan o’qitilib kelingan. Bu sohada
texnika universiteti masshtabida adabiyotlar yaratilmagan bo’lsa ham, o’zbek tilida
chiqarilgan yaxlit adabiyot bo’lmasa ham, ayrim bo’limlar o’quv qo’llanma va
ma'ruzalar to’plami sifatida nashr etilgan. Shuningdek atrof-muhitni muhofaza
qilish bo’yicha birmuncha masalalar hal qilingan.
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, mehnatni muhofaza qilish fanining sanoat
sanitariyasi bo’limi bilan atrof-muhitni muhofaza qilish fanlari o’rtasidagi
uyg’unlikni ko’z bilan ham ko’rish mumkin. Lekin shu davrga qadar Toshkent
Davlat texnika universitetida bu fanlar mustaqil fan sifatida faoliyat ko’rsatganligi
sababli, ularni ajratib, atmosfera havosiga chiqarib yuborilayotgan zararli moddalar
va changlarga qarshi kurash mehnatni muhofaza qilish darsliklarida berilsa, sanoat
koxonalari oqova suvlari va kimyoviy moddalar, shuningdek har xil yoqilg’ilarni
yoqishdan, avtomobil va boshqa ichki yonar vositalaridan ajraladigan zararli
moddalar atrof-muhitni muhofaza qilishga taalluqli deb qarash qabul qilinganl edi.
Bu masalalarga kengroq qaralsa bunday chegaralash birmuncha
chalkashliklarga olib keladi.
18
Jumladan mehnatni muhofaza qilishda sanoat changi masalasi ko’riladi.
Changlar tabiiy va sun'iy bo’lishi va bularni izohlaganda sun'iy changlar inson
faoliyati natijasida paydo bo’ladigan changlar deb tushintiriladi. Hozirgi vaqtlda
xuddi shunday chegara qo’yish imkoniyati bormi? Aytaylik vulqonlar otilishi,
chang-to’zon bo’lib cho’llardan tuproqlarning ko’chishi, kosmosdan metioritlarning
er qariga o’tishi bilan yonishdan hosil bo’lgan changlar va boshqalar tabiiy
changlar sirasiga kirgizilsa, bu albatta inson faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan
hodisa hisoblanadi, ammo inson faoliyati natijasida Orolning qurishi va uning
ostida to’plangan minglab tonna tuzlarning atmosferaga xuddi shu to’zon sifatida
ko’tarilishi va shuningdek o’zlashtirilgan erlarda ularni sug’orish bilan er osti
suvlarining ko’tarilishi va erlarning sho’rlanishi natijasida tuproqlarning erroziyaga
uchrashi oqibatida bular ham to’zon sifatida shamol bilan birga harakatlana
boshlaydi va bu to’zonlar butunlay bunday hodisalardan yiroq bo’lgan serhosil
yerlarga borib tushishi oqibatida bu yerlarni ham halokat yoqasiga olib kelishi
mumkinki, buning natijasida butun bir o’lka ekologik muvozanati buzilishi
mumkin bo’lgan bu hodisani tabiiy chang oqibati ekanini va bu agar chuqurroq
qaralsa, inson faoliyati natijasida kelib chiqqan sun'iy chang ekanligi tushiniladi.
Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Shuning uchun ham mehnatni
muhofaza qilish, tashqi muhitni muhofaza qilish va fuqoro mudofasi fanlarini
birlashtirishga ehtiyoj tuzildi.
Bu fan inson faoliyatining ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyati bilan
chegaralanmasdan, uning yashash muhiti, har xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy
va tasodifiy ofatlardan saqlanish, tabiatga mulohaza bilan, uning muvozanat
zanjirini uzilib ketishidan ehtiyot qilgan holda yondoshish masalalarini inson ongiga
singdirish vazifasini bajaradi.
| 