texnologiyalar.
―Boburnoma‖ – ilmiy, adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o‗z
davridagi ko‗plab kishilarning turli vaziyatlardagi kechinmalari, Osiyoning ko‗plab
tog‗lari, daryolari, o‗rmon va cho‗qqilari, iqlimi, aholisi, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy
ahvoli haqida ma‘lumotlar jamlangan. Asar ―Boburiya‖, ―Voqeoti Bobur‖,
―Voqeanoma‖, ―Tuzuki Boburiy‖, ―Tabaqoti Boburiy‖, ―Tavorixi Boburiy‖
12
kabi
nomlar bilan ham ma‘lum. Boburning o‗zi esa ―Vaqoye‖, ―Tarix‖ degan nomlarni
ishlatgan. Fikrimizning isboti sifatida esa Bobur qalamiga mansub bo‗lgan
to‗rtlikni keltirib o‗tamiz.
Bu olam aro ajam alamlar ko‘rdum,
Olam eliding turfa sitamlar ko‘rdum,
Har kim bu vaqoye’ni o‘qir, bilgaykim,
Ne ranj-u ne mashaqqat-u ne g‘amlar ko‘rdum.
―Boburnoma‖da XV asrning oxiridan XVI asrning 30-yillariga qadar ro‗y
bergan tarixiy voqealar aks ettiriladi. Asar 1494-yil voqeasi tasviri bilan,
Samarqand hukmdori Sulton Ahmad mirzoning Farg‗onaga hujumi, Umarshayx
mirzoning halok bo‗lishi va 12 yoshga qadam qo‗ygan Boburning taxtga chiqishi
bayoni bilan boshlanadi. Asarda voqealar doirasi kengayib, chuqurlashib,
murakkablashib boradi. Bobur Movarounnahrdagi, keyinroq Xuroson, Afg‗oniston
va Hindistondagi voqealarni bayon qiladi. Biroq muallif tarixiy voqealarni sanab
o‗tish yoki ular haqida ma‘lumot berish bilan cheklanmaydi, balki u tarixiy
12
Teshaboyev B. Boburning ―Boburnoma‖ asaridan foydalanish // Xalq ta‘limi. 1993. №10-12, 26-bet
39
voqealarning manzarasini, tarixiy shaxslarning qiyofasi va xarakterini, tabiat
lavhalarini chizib beradi, maroqli va jozibali badiiy uslub bilan turli xil
sarguzashtlarni, rivoyat va latifalarni hikoya qiladi, xalq maqollari va she‘riy
parchalar bilan o‗z asarini bezaydi, turli usul va til vositalaridan foydalanadi.
Umumiy o‗rta va o‗rta maxsus ta‘limiga ―Boburnoma‖ asaridan ba‘zi parchalar
kiritilgan bo‗lib, bu parchalar o‗quvchilarga asar haqida ma‘lumot berishga xizmat
beradi. Amaldagi darsliklarda Husayn Boyqaro ta‘rifi keltiriladi. Hozirgi
umumta‘lim maktablarining 9-sinf va akademik litseylar uchun mo‗ljallangan II
kurs adabiyot darsliklarida joy nomlaridan Farg‗ona, Andijon va Samarqand,
Hindiston tasviri keltiriladi:
“Farg‘ona viloyati beshinchi iqlimdindur. Ma’muraning kanorasida voqe
bo‘lubtur. Sharqi Koshg‘ar, g‘arbi Samrqand, janubi Badaxshonning sarhadi
tog‘lar… Muxtasar viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog‘ voqe
bo‘lubtur. G‘arbi tarafikim, Samarqand va Xo‘jand bo‘lg‘ay, tog‘ yo‘qtur. Ushbu
jonibtin o‘zga hech jonibtin qish yog‘iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo‘jand
suyig‘a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla
o‘tub, g‘arb sori oqar.
Yetti pora qasabasi bor: beshi Sayxun suvining janub tarafida, ikki(si) shimol
jonibida. Janubiy tarafidag‘i qasabalar(dan) biri Andijondurkim, vasatta voqe’
bo‘lubtur, Farg‘ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig‘i vofir, mevasi farovon, qovun
va uzumi yaxshi bo‘lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas.
Andijon noshpotisidin yaxshiroq noshpoti bo‘lmas… Movarounnahrda Samarqand
va Kesh qo‘rg‘onidin so‘ng mundin ulug‘roq qo‘rg‘on yo‘qur. Uch darvozasi bor.
Arki janub tarafida voqe bo‘lubtur. To‘qqiz tarnov suv kirar. Bu ajabturkim, bir
yerdin ham chiqmas. Qal’aning girdogirdi xandaqning tosh yoni sangrezalik
shohroh tushubtur. Qal’aning girdogirdi tamom mahallotdur. Bu mahalla bila
qal’aga fosila ushbu xandaq yoqasidog‘i shohrohtur. Ovi qushi dog‘i ko‘p bo‘lur,
qirg‘ovuli behad semiz bo‘lur. Andoq rivoyat qildilarkim, bir qirg‘ovulni uskunasini
40
to‘rt kishi yeb tugata olmaydur. Eli turkdur. Shahr va bozorisida turki bilmas kishi
yo‘qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur. Ani uchunkim, Mir Alisher Navoiyning
musannafoti bovujudkim Hiriyda nash-u namo topibtur, bu til biladur. Elning
orasida husn xeyli bordur. Yusuf Xojakim musiqida mashhurdur. Andijoniydur.
Havosining ufunati bor. Kuzlar el bezgak ko‘p bo‘lur”
13
.
O‗quvchilar ―Boburnoma‖ orqali bugungi kunimiz bilan o‗rta asrlardagi
shaharlarni, aholining turmush tarzini solishtirib ko‗radilar. Yuqoridagi parchada
Bobur o‗rta asrlardagi Farg‗ona viloyatini ta‘riflamoqda.
Asarda har bir voqea-hodisa shunday ustalik bilan tasvirlanadiki, bevosita
o‗quvchining ko‗z oldida gavdalanadi. Biz buni Samarqand tasvirida yaqqolroq
ko‗rishimiz mumkin bo‗ladi:
“Rub’i maskunda Samarqandcha latif shahr kamroqdur. Beshinchi
iqlimdindur. Shahri Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr derlar. Hech yog‘iy
qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “baldayi mahfuza” derlar.
Samarqand amirul mo‘minin Usmon zamonida musulmon bo‘lg‘ondur. Sahobadin
Qusam Ibn Abbos anda borg‘ondur. Qabri Ohanin darvozasining toshidadur. Holo
Mazori Shohg‘a mashhurdur. Samrqandni Iskandar bino qilg‘ondur. Mo‘g‘ul va
turk ulusi Semizkand derlar. Temurbek poytaxt qilib edi. Temurbekdin burun
Temurbekdek ulug‘ podshoh Samarqandni poytaxt qilg‘on emastur. Qo‘rg‘onini
fasilning ustidin, buyurdimkim, qadam urdilar, o‘n ming olti yuz qadam chiqti.
Eli tamom sunniy va pok mazhab va mutasharri’… eldur. Hazrati risolat
zamonidin beri ul miqdor aimmai islomkim, Movarounnahrdin paydo bo‘lubtur,
hech viloyattin ma’lum emaskim, muncha paydo bo‘lmish bo‘lg‘ay. Shayx
Abumansurkim, aimmai kalomindur, Smarqandning Motrid otliq mahallasidindur.
Aimmai kalomikki firqadur: birni motridiya derlar, birni ash’ariya derlar. Motridiya
13
Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun
darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 86-bet
41
shayx Abumansurga mansubdur. Yana sohibi “Sahihi Buxoriy” Xoja Ismoil Xartang
ham Movarounnahrdindur. Yana sohibi “Hidoya”kim, imom Abu Hanifa
mazhabida “Hidoya”dan mo‘tabarroq kitobi fiqh kam bo‘lg‘oy. Farg‘onanig
Marg‘inon otliq viloyatidindur, ul ham doxili Movarounnahrdur.
Buxoro va Qorako‘lgachakim, o‘ttuz-qirq yig‘och yo‘lg‘a yovuqlashur Ko‘hak
suyi bila ma’mur va mazru’dur. Mundog‘ ulug‘ daryo also ziroattin va imorattin
ortmas, balki yozlar uch-to‘rt oy Buxorog‘a suv yetmas. Uzumi va qovuni va olmasi
va anori, balki jami mevasi xo‘b bo‘lur. Vali ikki meva Samarqanddin mashhurdur:
sebi Samarqand va sohibiyi Samarqand. Qishi mahkam sovuqtur, qori ararchi
Kobul qoricha tushmas. Yozlar yashi havosi bor, agarchi Kobulcha yo‘qtur. ”
14
Darsliklarga Kobul, G‗azna va Hindiston ta‘rifi ham keltirilgan bo‗lib, u
yerlarning hayvonot va nabotot olami, me‘morchilik, iqlimi haqida ma‘lumotlar
beriladi. Bu ta‘riflarda Movarounnahr va Xurosondagi shaharlar bilan
taqqoslanadi. Shuningdek, Hindiston ta‘rifida Bobur u yerda qovun va uzum
yetishtirganini ham aytib o‗tadi. Bu esa uning qanchalik zukko va tadbirkor shaxs
bo‗lganidan dalolat beradi:
“Balxiy polizkorni qovun ekkali qo‘yulub edi. Bir necha qovun saqlag‘on
ekandur, kelturdi. Xili yaxshig‘ina qovunlar edi. Bir-ikki buta tok “Hasht behisht”
bog‘ida yetkurub edim, aning ham yaxshig‘ina uzumlari bo‘lub edi, Shayx Go‘ran
ham bir sabad uzum yiborib edi, yomon emas edi. Hindistonda qovun, uzumning
muncha bo‘luridin filjumla xursadlig‘ bo‘ldi.”
15
Yuqorida keltirilgan asardagi parchalarni o‗quvchilarga sodda va oson
tushuntirish uchun quyidagi metoddan foygalanishni tavsiya etamiz. Bu metod
kichik guruhlarda ishlashga mo‗ljallangan bo‗lib,o‗quvchilarda guruh bo‗lib
ishlash malakasini shakllantiradi. Dars davomida fodalanishimiz mumkin bo‗lgan
14
O Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun
darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 87-bet.
15
To‘xliyev B., Mirsamiqova R., Ametova O. Adabiyot (Majmua. Akademik litseylarning ikkinchi bosqich
o‘quvchilari uchun). – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010-yil, 187-bet.
42
metodlarga alohida e‘tibor qaratmog‗imiz lozim. Chunki bu metodlar
o‗quvchilarga yetarli bilim, ko‗nikma va malakalarni yetkazib berishga xizmat
qilishi kerak. Quyida keltirmoqchi bo‗lgan metodimiz ham shu vazifani bajarishga
xizmat qiladi degan umiddamiz.
“ Tanlab topaman” (TT) metodi.
Bu metodda o‗quvchilarga
―Boburnoma‖dan berilgan parchadan Farg‗ona, Andijon, Samarqand shaharlariga
oid ma‘lumotlar chalkash holda beriladi. O‗quvchilar esa har bir shaharga oid
ma‘lumotlarni ajratib chiqadilar. Bunda o‗quvchilar guruh bo‗lib topshiriqni
bajaradilar. Topshiriq bajarib bo‗lingandanso‗ng topgan ma‘lumotlarini o‗qib
eshittiradilar. Birinchi guruh Andijonga oid ma‘lumotlarni, ikkinchi guruh
Farg‗onaga oid ma‘lumotlarni, uchinchi guruh Samarqandgaoid ma‘lumotlarni
topadilar.
Belgilangan vaqt (5daqiqa) tugagandan o‗qituvchi javoblarni tinglab
natijalarni e‘lon qiladi.
kjlkjj
Ma'muraning
4
kanorasida
5
voqe bo'lubtur
6
Uch darvozasi bor Beshinchi iqlimdindur.
Hech yog‘iy qahr va g‘alaba ila munga dast topmog‘on uchun “baldayi mahfuza” derlar.
G'arbi tarafikim, Samarqand va Xo'jand bo'lg'ay, tog' yo'qtur Mo‘g‘ul va turk ulusi
Semizkand derlar. Eli tamom sunniy va pok mazhab va mutasharri’… eldur. Farg'ona
viloyatining poytaxtidur.Sharqi Koshg'ar, g'arbi Samarqand, janubi Badaxshonning
sarhadi
7
togiar... Muxtasar
8
viloyattur, oshliq va mevasi farovon. Girdo-girdi tog'
voqe bo'lubtur.. Ushbu jonibtin
9
o'zga hech jonibtin qish yog'iy kela olmas. Sayxun
daryosikim, Xo'jand suyig'a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu
viloyatning ichi birla o'tub, g'arb sori oqar. Temurbek poytaxt qilib edi. Oshlig'i vofir
12
,
mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo'lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun
sotmoq rasm emas. Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo'rg'onidin so'ng
mundin ulug'roq qo'rg'on yo'qtur. Arki janub tarafida voqe bo'lubtur. To'qqiz
tarnov suv kirar.
43
9-sinf va akademik litsey darsliklarida keltirilgan ―Boburnoma‖dagi
parchalar bir-birini to‗ldirishga va asar haqida kengroq tushuncha hosil qilishga
yordam beradi. Biz yuqorida qayd etganimizdek, umumiy o‗rta ta‘lim maktabi
darsligida Farg‗ona, Andijon, Samarqand tasviri keltiriladi. Demak, o‗quvchilarda
bu shaharlar haqida tushuncha mavjud. O‗rta maxsus ta‘limda esa mana shu
shaharlar haqida dastlab ma‘lumot berib o‗tiladi (qisqacha) va yangi tasvirlarga
e‘tibor qaratiladi. Masalan, Samarqand tasviridan so‗ng Buxoro, Kesh haqida
to‗xtalib, Husayn Boyqaro ta‘rifi keltiriladi.
―Boburnoma‖da ikki yuzdan ortiq tarixiy shaxsning nomi tilga olinadi.
Ularning faoliyati, sarguzashti, o‗zaro munosabatlari bayon etiladi.
ANDIJON-Farg'ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig'i vofir
12
,
mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo'lur. Qovun
mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas.
Movarounnahrda Samarqand va Kesh qo'rg'onidin so'ng
mundin ulug'roq qo'rg'on yo'qtur. Uch darvozasi
bor.
Arki
janub tarafida voqe bo'lubtur. To'qqiz tarnov suv kirar.
FARG'ONA-Sharqi Koshg'ar,, janubi Badaxshonning sarhadi
7
togiar... Muxtasar
8
viloyattur, oshliq va mevasi farovon.
Girdo-girdi tog' voqe bo'lubtur. G'arbi tarafikim, Samarqand
va Xo'jand bo'lg'ay, tog' yo'qtur. Ushbu jonibtin
9
o'zga hech
jonibtin qish yog'iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo'jand
suyig'a mashhurdur, sharq va shimoli tarafidin kelib, bu
viloyatning ichi birla o'tub, g'arb sori oqar.
| 