MA’RUZA 3. SITOPLAZMA. HUJAYRANING VAKUOLYAR
TIZIML
Reja:
1. Hujayraning tashqi apparati.
2. Hujayralararo aloqa.
3. Sitoplazma. Hujayraning vakulyar tizizmi.
Tayanch iboralar. Plazmatik membrana, gialoplazma, retseptor
oqsillar, strukturaviy, transport oqsillar, lipidlar, uglevodlar.
M ashg‘ulotning ta ’limiy maqsadi: talabalami hujayraning ichki
borligi-
sitoplazmaning tarkibi, vazifasi bilan tanishtirish.
M ashgculot jihozlari: eukariot hujayraning tuzilishi tasviri, sito
plazma harakatini namoyish etuvchi videolavhani kompyuter orqali
namoyish qilish.
1.
Hujayraning tashqi apparati. Har qanday pro - va eukariot hu
jayraning asosi 3 qismdan tashkil topgan: tashqi apparat,
sitoplazma,
yadro apparati.Tashqi apparat hujayrani tashqi muhit va qo‘shni hu
jayralar bilan aloqasini ta’minlaydi va 3 ta asosiy vazifani bajaradi:
to ‘siq, transport (tashuvchi), reseptor (sezgirlik).
Hujayraning tashqi apparati 3 subtizimdan: plazmatik membrana,
membranausti kompleksi va gialoplazmaning submembranali tayanch
- harakat tizimidan iborat.
Plazmatik m em brana-
hamma hujayralar uchun universal
bo‘lgan tuzilma. Plazmatik membrananing asosiy tashkil etuvchilari:
oqsil (-60% ) , lipid (-40% ) va uglevodlar (-1% ).
Membranalaming
o ‘tkazuvchanlik
xususiyatini
o crganishga
bag‘ishlangan ilk ishlarda organik erituvchilar: spirt,-efir,
xloroform
membrana orqali suvdan tezroq o ‘tishi kuzatilgan. Bu esa membrana
qutbsizlikka ega yoki boshqacha qilib aytganda tarkibida lipidlar bor
ligi taxmin qilingan. Keyinchalik bu taxmin kimyoviy tahlil natijasi
da isbotlandi. M a’lum bo‘ldiki, membrana tarkibi deyarli faqat oqsil
va lipidlardan iborat ekan.
1925 yilda daniyalik biologlar E. Gorter va F. Grendellaming
ishlari chop etilgan bo‘lib, ular plazmatik membranani
bilipid qavat-
dan iboratligini va ular bir-biriga gidrofob uchlari bilan qaraganligini
aytadilar.
39
1935 yilda Dauson va Danieliiar membrana tuzilishining “send-
vich” modelini taklif qiladilar. Unga asosan plazmalemma ikki qavat
lipid molekulalaridan tashkil topgan bo‘lib ular bir-biriga gidrofob
uchastkalari bilan qaragan bo4lib, ulaming tashqi gidrofill boshchalari
yuzasi 2 tomondan oqsil molekulalari bilan o 4ralgan.
1959 yilda D.Robertson y ig4ilgan m a’lumotlarni to 4plab “elemen-
tar membrananing tuzilishi” farazini yaratadi va unda barcha
biologik
membranalar uchun umumiy bo‘lgan tuzilishni ta’riflaydi:
1. Hamma membranalar 7,5nm ga yaqin qalinlikka ega.
2.Elektron mikroskopda 3 qavatli tuzilishga ega.
3. Membrananing 3 qavatliligi lipid qatlami ikki tomondan oqsil
qavati bilan o4ralganligidan kelib chiqadi.
1972 yilda olimlar S.Singer va G.Nikolsonlar tomonidan mem
brana tuzilishining universal 44suyuq mozaika modeli” taklif qilinadi.
Bunda ham membrana ikki qavat suyuq lipidlardan tashkil topgan
bo4lib, lekin Dauson va Danielilaming 44sendvich” modelidan farq
qilib oqsil molekulalari lipid qavatining yuzasida emas ulaming ora
sida joylashadi(6rasm).
Membrana tarkibiga kiruvchi oqsillar 3 guruhni:
integral, yarim-
integral va periferik oqsillami tashkil etadi. Periferik oqsillar bilipid
qatlamining yuzasida joylashib lipid molekulalarining uchlari bilan
aloqada bo4ladilar.Ular umuman membranani
hosil qilishda ishtirok
etmay, balki membranani membranausti va osti tuzilmalari bilan
bog4 lab turadi.
Membranani hosil qilishda asosiy rolni globulyar tuzilishga ega
bo'lgan integral va yarim integral oqsillar o4ynaydi. Integral oqsillar
lipid
qavatining ichida joylashib, ulaming gidrofob uchlari lipidlam-
ing gidrofob uchlari bilan bog‘lanadi. Yarim integral oqsillar lipid
qavatiga qisman botib kiradi.
3
40
