2. Plazmatik membrana strukturasining o‘rganilish tarixi1.
Hujayrani tashqi chegara qavatining kimyoviy tabiati to ‘g ‘risidagi
birinchi g‘oyani 1890 yiliarda Styurix Universitetidan Em sta Overton
aniqladi. Overton to4liqsiz eriydigan moddalar to 4liq eritadigan erit-
malarga qaraganda to ‘liqsiz eritadigan eritmalarda
katta tayorgarlik
bilan erishini va to ‘liq eriydigan modda teskari2 eruvchanlikka ega
bo‘lishini bilardi. Overton modda hujayraga tashqi muhitdan kelar
ekan a w a l hujayrani tashqi chegara qavati erishi kerakligini o 4ylab
ko‘rdi. Overton tashqi chegara qavatini o4tkazuvchan!ik
xususiyatini
tekshirish uchun o ‘simlikning ildiz tolachalariga erigan moddalaming
keng spektrini saqlovchi yuzlab har xil eritmalami qo4llab ko‘radi.
U yog4da eriydigan eruvchi moddalarni ildiz tolasining hujayrasiga
tezroq kirishuni aniqladi. U shunday hulosaga keldiki,
hujayraning
ichki chegara qavatini erish hususiyati yog4ni o4tishini tasdiqlaydi.
4.3 rasm. Bilipit qavatli Plazmatik membrana
Hujayra membranasida bilipitliy qatlam mavjudligi to 4g 4risidagi
taklifni birinchi3 bo4 lib 1925 yilda ikki gollandiyalik olimlar E. Gorter
va F. Grendel g 4oyani o 4rtaga qo4ygan. Bu tadqiqotchilar odamni qizil
qon hujayralaridan lipidni ajratishgan va qaysi maydonno egallashini
aniqlashgan (4.3
a
rasm). Sutemizuvchilarda qizil qon hujayralarda
1
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA. 2013, «Wiley». 93-98 p.
2
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 99-102 p.
3
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 103-106p.
35
yadrova organellalari bo‘lmaydi. Shuning
uchun faqat plazmatik
membranada lipid tuzilmalar bor. Shuning uchun ekstraktsiyaga
uchragan lipidlar hammasi plazmallemalarda joylashgan. Olingan
lipid maydoni kutilgandan ikki baravar ko‘proq bo‘lgan. Ya’ni 1.8 -
2.21 Gorter va Grendel shunga asoslanib hulosaga kelishganki y a ’ni
plazmallema bimolekulyar lipid qatlamidan iborat (4.3
b
rasm). Ular
yana shunday fikrga kelishganki har
bir molekulyar qatlam qutib
tomonlari bilan tashqariga qaragan. Bu termodinamik nuqtai nazardan
bunday joylashish foydall (4-3
с
rasm). Ularda hato fikr b o‘lsa ham
asosiy fikr to ‘g ‘ri boMgan - membrana bu bilipid qatlam.
1935 yilda Xyu Davson va Djeym Daniyele bir fikrga kelishganki
ya’ni bilipid qatlamni globulyar oqsillar qoplab turadi. 50 yillarda shu
olimlar qayta madelni ko‘zdan kechirishgan va bilipid qatlam ora
sida oqsil molekulalari joylashgan aytishgan. 1972 yilda Kalifomiya
Universitetidan S. Djonatan Singer
va Gart Nikolson membranani
suyuq - mozayik modelini taklif qilishdi va bu membranbiologiyani
“Markaziy dogmasi” sifatida 30 yildan ko‘proq vaqtdan beri xizmat
qiladi. Bu madelda alohida lipid molekulalar
membranani yassi qa-
tlamida joydan joyga o ‘tishi mumkin(4.4
b
rasm). Bu madelning eng
asosiy jixati shuki1 hujayra membranalari bu - dinamik strukturalar.
Uning komponentlari faol va birga yig‘ilishi mumkin (4.4
c,d
rasm).
4.4 rasnuPlazmatik membranning strukturasi
1
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley». 107-110 p.
36
