Lizosomalar
Lizosomalar membranaii hujayra ichi tuzilmalari sifatida 1955
yilda belgiyalik bioximik De Dyuv tomonidan topilgan bo‘lib, ulami
o ‘rgangani uchun olim Nobel mukofotiga sazovor bo£lgan. Kallamu-
sh jigaridan olingan fraksiyalami o ‘rganish mobaynida olim ularning
ba’zilari turli moddalami parchalash xususiyatiga ega bo'lgan gidro-
litik fermentlarga ega ekanligini payqaydi. Bu fermentlar maxsus si
toplazmatik; tanachalar lizosomalar ekanligi va ulaming fermentlari
faqatgina lizosoma membranasi shikastlanganda, shok holatlari yu
zaga kelganda, yoki lizosomalarning o'zi boshqa bir vakuola bilan
qo£shilganda faollashadi.
Lizosomalarning membranasi polisaxaridlardan tuzilgan. Lizo-
somalarda 40 ga yaqin gidrolitik fermentlar bo‘lib, turli moddalarni
parchalash xususiyatiga ega.Yangi hosil bo‘lgan lizosomalar birlam-
chi lizosomalar deyiladi, ulaming fermentlari passiv bo‘Iadi.
61
Lizosomalar turli organ hujayralarida jum ladan buyrak hujay
ralarida topilgan. Bu yyerda lizosomalar organizmga kirgan begona
oqsillami konsentratsiyalash vazifasini bajaradi. Ya’ni, ular hujayraga
pinositoz va fagositoz yo‘l bilan kirgan begona moddalami detoksi-
katsiyalash va parchalash xususiyatiga ega.
Morfologik jihatdan lizosomalarning 4 tipi farqlanadi: birlamchi
lizosomalar, ikkilamchi lizosomalar, autofagosomalar, telolizosoma-
lar ( qoldiq tanachalar) (lOrasm).
Birlamchi lizosomalar - mayda lOOnm katlalikdagi vakuolalar
bo‘lib, ichi fosfataza fermentiga to‘lgan bo‘ladi. Bu ferment donador
endopalazmatik to ‘rda sintezlanib, diktiosomalaming proksimal qis-
miga o ‘tadi va u yyerdagi mayda vakuolalar tarkibiga kiradi va bir
lamchi lizosomalarlarni hosil qiladi.
Keyinchalik birlamchi lizosomalarlar fagositoz yoki pinositoz
vakuolasi bilan qo'shilib ikkilamchi lizosomalarni yoki hujayra ichi
hazm qilish vakuolasini hosil qiladi. Bunda birlamchi lizosomalar
ichidagi fermentlar faollashib vakuola ichidagi mahsulotni parchalay
boshlaydi. Vakuolalaming kattaligiga qarab ikkilamchi lizosomalar
turli hajmda bolladi.
Lizosomalar bir-biri bilan qo‘shilish xususiyatiga ega va ularga
tushgan biogen moddalar monomerlargacha parchalanib gialoplazma
ga chiqariladi va u yyerdan hujayraning turli joylariga tashiladi.
Lizosomalar faoliyatini amalga oshiruvchi mexanizm mavjudligi
haqida fanda quyidagi faraz mavjud: lizosomalarning hujayra ichida
faol harakatini ta’minlovchi retseptorlar vazifasini membranasining
tashqi yuzasidagi izofermentlar bajaradi. Lizosomalarning hujayra
ichidagi harakatida mikronaychalar ishtirok etadi deb taxmin qilina-
di, chunki maxsus ingibitorlar ta’sirida mikronaychalar parchalansa,
lizosomalarning harakati to‘xtaydi.
Autofagolizosoma ichidagi mahsulotlar parchalangandan keyin
u yana ikkilamchi lizosomaga aylanadi va у ana bir necha marta
boshqa fagosomalar bilan qo‘shiladi. Lekin parchalanish jarayonlari
ba’zi lizosomalarlarda oxirigacha bormaydi, bunda hazm bo‘lmagan
qoldiqlar lizosomalarning ichida qolib qoldiq tanachalari- telolizo-
somalarga (qoldiq tanacha) aylanadi. Qoldiq tanachalarda fermentlar
kam b o‘lib ularda moddalar qayta tuziladi, zichlashadi. K o‘pincha
qoldiq tanachalarda turli lipidlar yig‘ilib ko ‘p qavatlilikni hosil qiladi.
62
Lizosomalar deyarli barcha eukariot hujayralarda uchraydi, lekin
uning uchrash chastotasi hamma hujayralar uchun turlichadir. Hayvon
hujayralarida lizosomalarlar ko‘proq readsorbsiya (qayta so‘rilish) va
oqsil mahsulotlarini parchalash jarayonlari boradigan hujayralarda:
makrofaglar, leykositlar, jigar va buyrakda uchraydi.
Leykositlarda (immun hujayralar) passiv holatda hujayra sito-
plazmasida birlamchi lizosomalar suzib yuradi. Leykosit hujayrasi bi-
ror bakteriyani fagositoz yo‘l bilan yutishi zaxotiyoq birlamchi lizo-
somalartar tezda ichidagi fermentlarini fagositar vakuolaga to ‘kadilar
va ikkilamchi lizosomalami hosil qiladilar. Demak, lizosomalar adap-
tiv immunitet hosil qilishda ishtirok etadi.
Undan
tashqari,
lizosomalar
hujayra
ichi
mahsulotlarini
o ‘zgartirishda ishtirok etadi. Qalqonsimon bez hujayralaridagi endo-
palazmatik to ‘rda tiroglobulin oqsili sintezlanadi. Tiroglobulin Golji
apparati yordamida qalqonsimon bez follikulalariga chiqariladi. Bu
yyerda gormonal q o ^ g 'atish g a uchrab qaytib pinositoz yo‘l bilan
bez hujayrasiga tushadi. Pinositoz vakuolasi birlamchi lizosomalar
bilan qo‘shilib uning fermentlari tiroglobulinni qisman gidrolizlaydi
va tiroksinga aylantiradi. Shundan so‘ng gormon qonga chiqadi.
Autolizosomalar (autofagosoma) morfologik jihatdan ikkilamchi
lizosomalardir. Tarkibida sitoplazmaning ayrim fragmentlari. ba’zan
esa hujayraning ayrim tuzilmalari: mitoxondriya, plastida, endopala-
zmatik to ‘r, ribosomalar uchraydi. Autolizosomalaming hosil bo‘lish
mexanizmi oxirgacha o ‘rganilmagan, lekin taxmin qilinishicha bir
lamchi lizosomalar hujayra tuzilmalari oldiga kelib, ulami o ‘rab bir-
biri bilan qo‘shiladilar va tuzilmani pinositoz yoT bilan qamrab ola-
dilar. Bu jarayon avtofagiya deyiladi. Uning funktsional axamiyati
shundan iboratki, hujayra o‘ziga kerak boTmagan: ishdan chiqqan
tuzilmalami parchalab ulam ing o ‘m iga yangilami hosil qiladi. Bu
holda lizosomalar hujayra ichi sanitarlari vazifasini bajaradi. Ulam
ing soni hujayra shikastlanganda oshadi.
63
3'
10-rasm. Lizosomalarning hujayra ichidagi faoliyati. 1-fagositar
pufakcha;
2-
fagosom a; 3-hazm qilish vakuoli; 4- birlamchi
lizosoma; S- qoldiq tanachalar; 6- lipofustsin granulasi; 7-
autofagosoma; 8
-
ekzositoz; 9- yadro.
Ba’zan lizosomalar tarkibidagi fermentlar hujayradan chiqariiadi.
Masalan, rivojlanish davomida tog‘ay to'qim asining suyakka aylan-
ishida yoki suyak to‘qimasi shikastlanganda osteoblast hujayralari
lizosomalarida maxsus fermentlar sintezlanadi.
Hujayralardagi patologik jarayonlarda lizosomalarlarning soni
ortadi. Lizosomalarlar hujayraning avtolizida - o cz-o‘zini yemirishi-
da ishtirok etadi. Avtolizga faoliyatini tugatgan kasal hujayralar
uchraydi. Avtolizga faqat bitta hujayra emas butun to‘qimalar ham
uchraydilar (misol: itbaliqning dumi).
Lizosomalarning hayvon va o'sim lik hujayralarida keng tarqalgan
rekonstruksiyalash (qayta qurish) xususiyati ham katta ahamiyatga
ega. Organizmlar och qolganda hujayralar o‘z hayot faoliyatini ush-
lab turish maqsadida endogen yo£l bilan oziqlana boshlaydilar, bunda
lizosomalar sitoplazmadagi turli tuzilmalarni parchalab quyi mole-
kulali moddalami hosil qiladi. 0 ‘simlik hujayralaridagi autofagiyani
urug‘ unib chiqayotganda ko‘rish mumkin: lizosomalar ishtirokida
hujayradagi zahira moddalar parchalanadi.
64
K o‘pincha lizosomalar tarkibidagi biror fermentning yetishmas-
ligi mutatsion jarayon boMib, odamlarda genetik kasalliklami keltirib
chiqaradi: lizosomalar ichida ko‘p miqdorda hazm boMmagan mod
dalar to4pla borib oxirida bu oraganizmning 0‘limiga olib keladi.
Lizosomalarlarni o ‘rganish borasida katta yutuqlarga erishilganli-
giga qaramay eukariot hujayra uchun muhim ahmiyatga ega boMgan
bu tuzilmaning tahlili xali boshlangMch bosqichlarda turibdi.
|
